بررسی نقش شهر هوشمند در ارتقای تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات محیطی (مطالعه موردی: شهر زنجان)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 مهر 1404   

نوع مقاله: مقاله کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2025.94757.1600

نویسندگان

حسین طهماسبی مقدم^* ؛ زهرا رسول زاده

گروه جغرافیا، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

چکیده

با توجه به گسترش شهرنشینی و شدت‌یافتن مخاطرات محیطی، تاب‌آوری شهری به‌عنوان راهبردی کلان برای مدیریت بحران و پایداری شهری مطرح شده است. هم‌زمان، مفهوم شهر هوشمند با تکیه بر فناوری‌های نوین، بستری مناسب برای ارتقای تاب‌آوری در برابر مخاطرات طبیعی و انسانی فراهم می‌آورد.پژوهش حاضر با هدف تحلیل نقش مؤلفه‌های شهر هوشمند در ارتقای تاب‌آوری شهری در شهر زنجان انجام شده است. روش تحقیق از نوع ترکیبی کیفی-کمّی است؛ در بخش کیفی، مؤلفه‌های کلیدی از طریق تحلیل نظری استخراج و با استفاده از روش دلفی اعتبارسنجی شد. سپس در بخش کمّی، مدل‌یابی معادلات ساختاری با نرم‌افزار PLS جهت تحلیل اثرات مؤلفه‌های شناسایی‌شده بر تاب‌آوری شهری صورت گرفت. نتایج نشان داد که همه ابعاد شهر هوشمند اثر مثبت و معناداری بر تاب‌آوری شهری دارند. در این میان، حمل‌ونقل هوشمند، مدیریت داده و تحلیل، و زیرساخت‌های هوشمند بیشترین اثرگذاری را داشتند.ضریب کلی تأثیر شهر هوشمند بر تاب‌آوری شهری برابر با 0.8846 به دست آمد که بیانگر قدرت بالای این متغیر در افزایش ظرفیت‌های تاب‌آورانه شهر زنجان است.بنابراین یافته‌ها بر اهمیت تلفیق فناوری‌های نوین با سیاست‌گذاری و برنامه‌های توسعه شهر زنجان تأکید دارد و نشان می‌دهد که شهر هوشمند می‌تواند نقشی اساسی در ایجاد شهری مقاوم، سازگار و پایدار آن ایفا کند.

کلیدواژه‌ها

شهر هوشمند؛ تاب‌آوری شهری؛ مدیریت بحران؛ فناوری‌های نوین شهری؛ شهر زنجان

مراجع

Ahern, J. (2011). From fail-safe to safe-to-fail: Sustainability and resilience in the new urban world. Landscape and Urban Planning, 100(4), 341–343. http://dx.doi.org/10.1016/j.landurbplan.2011.02.021

Albino, V., Berardi, U., & Dangelico, R. M. (2015). Smart cities: Definitions, dimensions, performance, and initiatives. Journal of urban technology, 22(1), 3-21. http://dx.doi.org/10.1080/10630732.2014.942092

Angelidou, M. (2014). Smart city policies: A spatial approach. Cities, 41, S3–S11. https://doi.org/10.1016/j.cities.2014.06.007

Arup. (2014). City Resilience Framework. Rockefeller Foundation. https://www.scirp.org/reference/referencespapers?referenceid=2252179

Batty, M., Axhausen, K. W., Giannotti, F., Pozdnoukhov, A., Bazzani, A., Wachowicz, M., ... & Portugali, Y. (2012). Smart cities of the future. The European Physical Journal Special Topics, 214(1), 481-518. https://doi.org/10.1140/epjst/e2012-01703-3

Bibri, S. E., & Krogstie, J. (2017). Smart sustainable cities of the future: An extensive interdisciplinary literature review. Sustainable Cities and Society, 31, 183–212. https://doi.org/10.1016/j.scs.2017.02.016

Caragliu, A., Del Bo, C., & Nijkamp, P. (2013). Smart cities in Europe. In Creating smart-er cities (pp. 65-82). Routledge. https://doi.org/10.1080/10630732.2011.601117

Cutter, S. L., Barnes, L., Berry, M., Burton, C., Evans, E., Tate, E., & Webb, J. (2008). A place-based model for understanding community resilience to natural disasters. Global environmental change, 18(4), 598-606. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2008.07.013

Davoudi, S., Shaw, K., Haider, L. J., Quinlan, A. E., Peterson, G. D., Wilkinson, C., ... & Davoudi, S. (2012). Resilience: a bridging concept or a dead end?“Reframing” resilience: challenges for planning theory and practice interacting traps: resilience assessment of a pasture management system in Northern Afghanistan urban resilience: what does it mean in planning practice? Resilience as a useful concept for climate change adaptation? The politics of resilience for planning: a cautionary note: edited by Simin Davoudi and Libby Porter. Planning Theory & Practice, 13(2), 299-333. http://dx.doi.org/10.1080/14649357.2012.677124

Fotouhi, S., Hosseinian Rad, A., & Yazdani, S. (2025). Investigating the effects of smart city dimensions on urban resilience in Khorramabad. Journal of Economic Geography Research, e722498. [In Persian] https://doi.org/10.30470/jegr.2025.2048851.1258

Ghoreishi, G. S., Parsi, H. R., & Nourian, F. (2020). An analysis of the theoretical domain of the resilient smart city and developing an application framework. Fine Arts Journal: Architecture and Urban Planning, 25(4), 55–69. [In Persian] https://doi.org/10.22059/jfaup.2021.329235.672671

Gil-Garcia, J. R., Pardo, T. A., & Nam, T. (2016). Smart cities and smart government: Assessing innovation and change. Government Information Quarterly.

Hashem, I. A. T., Chang, V., Anuar, N. B., Adewole, K., Yaqoob, I., Gani, A., ... & Chiroma, H. (2016). The role of big data in smart city. International Journal of Information Management, 36(5), 748-758. http://dx.doi.org/10.1016/j.ijinfomgt.2016.05.002

Hasson, F., Keeney, S., & McKenna, H. (2000). Research guidelines for the Delphi survey technique. Journal of Advanced Nursing, 32(4), 1008–1015. https://doi.org/10.1046/j.1365-2648.2000.t01-1-01567.x

Hollands, R. G. (2008). Will the real smart city please stand up? City: Analysis of Urban Trend, Culture, Theory. Policy, Action, 12(3), 303-320. https://doi.org/10.1080/13604810802479126

Holling, C. S. (1973). Resilience and Stability of Ecological Systems. Annual Review of Ecology and Systematics, 4, 1–23. http://www.jstor.org/stable/2096802

IPCC. (2022). Climate Change 2022: Impacts, Adaptation, and Vulnerability. https://doi.org/10.1017/9781009325844

ISO 37122: 2019. (2019). Sustainable cities and communities – Indicators for Smart Cities. International Organization for Standardization. https://www.iso.org/standard/69050.html

Kitchin, R. (2014). The real-time city? Big data and smart urbanism. GeoJournal, 79(1), 1-14. http://dx.doi.org/10.1007/s10708-013-9516-8

Komninos, N. (2013). Intelligent cities: innovation, knowledge systems and digital spaces. Routledge. http://dx.doi.org/10.4324/9780203857748

Lall, S. V., & Deichmann, U. (2012). Density and disasters: economics of urban hazard risk. The World Bank Research Observer, 27(1), 74-105. http://dx.doi.org/10.2307/23262822

Li, C., Sun, N., Lu, Y., Guo, B., Wang, Y., Sun, X., & Yao, Y. (2022). Review on urban flood risk assessment. Sustainability, 15(1), 765. https://doi.org/10.3390/su15010765

Linstone, H. A., & Turoff, M. (Eds.). (1975). The delphi method (Vol. 1975, pp. 3-12). MA: Addison-Wesley. http://dx.doi.org/10.2307/3150755

Meerow, S., Newell, J. P., & Stults, M. (2016). Defining urban resilience: A review. Landscape and Urban Planning, 147, 38-49. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2015.11.011

Meijer, A., & Bolívar, M. P. R. (2016). Governing the smart city: a review of the literature on smart urban governance. Government Information Quarterly, 33(2), 207–213. http://dx.doi.org/10.1177/0020852314564308

Okoli, C., & Pawlowski, S. D. (2004). The Delphi method as a research tool: An example, design considerations and applications. Information & Management, 42(1), 15–29. https://doi.org/10.1016/j.im.2003.11.002

Shahivandi, A., & Pourhasanzadeh, M. H. (2023). Explaining the components and indicators of smart cities affecting urban resilience against COVID-19: Case study of Shiraz city. Journal of Urban Planning Geography Research, 11(4), 257–277. [In Persian] https://doi.org/10.22059/jurbangeo.2024.369884.1895

Sharifi, A. (2016). A critical review of selected tools for assessing community resilience. Ecological Indicators, 69, 629–647. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2016.05.023

Sharifi, A. (2019). A critical review of selected smart city assessment tools and indicator sets. Journal of Cleaner Production, 233, 1269-1283. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2019.06.172

Sharifi, A., & Yamagata, Y. (2018). Principles and criteria for assessing urban energy resilience: A literature review. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 60, 1654–1677. http://dx.doi.org/10.1016/j.rser.2016.03.028

Tahmasebi Moghadam, H., Heydari, M. T., Alibakshi, A., & Rasoulzadeh, Z. (2025). Analysis of Key Social Factors Influencing the Resilience of Zanjan City Against Natural and Environmental Hazards. Journal of Geographical Studies of Mountainous Areas, 5(4), 111-134. [In Persian] https://gsma.lu.ac.ir/article_722137.html

Tahmasebi Moghaddam, H., Ahadnejad Reveshty, M., Heydari, M. T., & Shoghli, A. (2021). Explaining the factors affecting social resilience against biological hazards with an emphasis on COVID-19 (Case study: Zanjan city). Geography and Environmental Hazards, 10(1), 1–19. [In Persian] https://doi.org/10.22067/geoeh.2021.67234.0

UNECE. (2022). Guidelines on People-first Public-Private Partnerships for the Sustainable Development Goals. United Nations Economic Commission for Europe. https://unece.org/sites/default/files/2022-10/ECE_CECI_WP_PPP_2022_06-en.pdf

UN-Habitat. (2020a). People-Centered Smart Cities: How smart can our cities be? https://unhabitat.org/programme/legacy/people-centered-smart-cities

UN-Habitat. (2020b). Smart Cities and Resilience: A Framework for Action. https://unhabitat.org/sites/default/files/2020/05/cityrap_tool_booklet_2020.pdf

Un-Habitat. (2022). World cities report 2022: envisaging the future of cities. UN.   https://unhabitat.org/sites/default/files/2022/06/wcr_2022.pdf

United Nations. (2022). Department of Economic and Social Affairs, Population Division. World Urbanization Prospects: The 2022 Revision. https://population.un.org/wup/

Yigitcanlar, T., Kamruzzaman, M., Foth, M., Sabatini-Marques, J., Da Costa, E., & Ioppolo, G. (2019). Can cities become smart without being sustainable? A systematic review of the literature. Sustainable Cities and Society, 45, 348-365. https://doi.org/10.1016/j.scs.2018.11.033

Zheng, Y. (2019). Urban computing. MIT Press. https://mitpress.mit.edu/9780262039086/urban-computing/

Zhou, Y., & Wang, S. (2020). Smart city resilience against COVID-19: The role of big data and digital governance. Cities, 107, 102984. https://doi.org/10.3390/su141912645