بررسی جامعه شناختی بحران آب در ایران: رویکردی تاریخی نهادی به علل ورود دولت به مدیریت منابع آب ایران در دوران معاصر

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 4، دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 36، شهریور 1404، صفحه 19-34   

نوع مقاله: پژوهشی کاربردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v12i2.2412-1388

نویسندگان

مریم محمودی¹؛ حسین میرزایی^{* 2}؛ علی یوسفی²؛ محمد فاضلی³

¹دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²گروه علوم اجتماعی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

³دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

بحران آب از مهمترین بحران‌های ایران است و حل آن مستلزم بررسی علت‌ها است. مرور ادبیات تجربی نشان می‌دهد که علت اصلی بحران آب در ایران، در ابتدا ورود دولت به مدیریت نهاد آب و سپس ناکارآمدی آن در مدیریت آب است. بااین‌حال، این ادبیات به این پرسش که دولت چرا و طی چه فرایندی وارد نهاد آب شده و مدیریت متمرکز و انحصاری آن را به دست گرفته است، پاسخی نمی‌دهد. این پژوهش با الهام از رویکردهای حک‌شدگی مولینگا و نهادگرایی تاریخی و با بهره‌گیری از مفهوم زمینه و بزنگاه، به واکاوی تاریخ و شناسایی بزنگاه‌های ورود دولت به نهاد آب پرداخته و به این پرسش پاسخ می‌دهد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد زمینه نهاد آب شامل توانمند کردن کشاورزان برای پرداخت مالیات، خشکسالی و نیاز به تأمین غذا، رویکردهای توسعه‌ای در هنگام شکل‌گیری دولت مدرن و پایگاه طبقاتی نمایندگان مجلس و مقامات دولتی منجر به شکل‌گیری نخستین بزنگاه شده است. این بزنگاه همان تشکیل بنگاه مستقل آبیاری در سال 1322 بود که ورود مشارکتی دولت به مدیریت منابع آب را امکان‌پذیر کرد. در طول 20 سال بعد، تغییرات زمینه‌ای مانند افزایش منابع مالی دولت، تغییر ساختار طبقاتی مقامات، حذف مخالفان و افزایش قدرت محمدرضا شاه، استفاده از پروژه‌های آبی برای دولت-ملت‌سازی، منجر به هژمونی مأموریت هیدرولیک در میان نخبگان فنی و سیاسی ایران شد. برای اجرای این مأموریت، دولت نیازمند بوروکراسی قدرتمندی بود که نهایتاً با تشکیل وزارت آب و برق به انجام رسید. به این ترتیب، دولت مدیریت نهاد آب را به‌صورت متمرکز و انحصاری به دست گرفت.

کلیدواژه‌ها

نهاد آب؛ بحران آب؛ بزنگاه ورود دولت؛ بنگاه مستقل آبیاری؛ وزارت آب و برق

مراجع

آرشیو ملی ایران شماره 54800/240 (قبل از سال 22): گزارش تفصیلی از اقدامات بنگاه کل آبیاری- قانون انجمن‌‌های کشاورزی. آرشیو ملی ایران.
ابتهاج، ابوالحسن. (1375). خاطرات ابوالحسن ابتهاج. انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ اول. تهران، ایران. 
ازغندی، علیرضا. (1376).  ناکارآمدی نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب. انتشارات قومس. چاپ اول. تهران، ایران.
انصاری، عبدالرضا، شهمیرزادی، حسن، احمدی، احمد علی. (1992). تاریخ شفاهی سازمان آب و برق خوزستان، ویراستار غلامرضا افخمی. انتشارات بنیاد مطالعات ایران.  www.fsi-iran.ir
آبراهامیان، یرواند. (۱۳۷۸). ایران بین دو انقلاب. ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری و محسن مدیرشانه‌چی. نشر مرکز. چاپ اول. تهران، ایران. 
بیگدلو، رضا. (1394). تأثیرات نوسازی دولت پهلوی بر خاستگاه اجتماعی نمایندگان مجلس شورای ملی در دهه چهل شمسی. فصلنامه ژرفا پژوه، 4 و 5، 77-98.
پیرسون، پل. (1393). سیاست در بستر زمان. ترجمه محمد فاضلی. نشر نی. تهران.
لاجوردی، حبیب. (1996) . پروژه تاریخ شفاهی ایران، دانشگاه هاروارد، مصاحبه با ابوالحسن ابتهاج. متن پیاده شده صفحات 216-221. 
شجیعی، زهرا. (1383). نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی. انتشارات سخن. چاپ دوم. تهران.
صادقی فسایی، سهیلا، و عرفان منش، ایمان. (1394). مبانی روش‌شناختی پژوهش اسنادی در علوم اجتماعی مورد مطالعه: تأثیرات مدرن شدن بر خانواده ایرانی. راهبرد فرهنگ، 29، ۶۱–۹۲.
علم، محمدرضا، دشتی، فرزانه، و میرزایی، بیژن. (1393). برنامه تجدد و نوسازی ایران در عصر رضاشاه پهلوی. تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 4(1)، 61-86.
غنی‌نژاد، موسی. (۱۳۹۶). اقتصاد و دولت در ایران: پژوهشی درباره ریشه‌ها و علل تداوم اقتصاد دولتی در ایران. انتشارات دنیای اقتصاد تابان. چاپ اول. تهران، ایران.
 فوران، جان. (۱۳۸۲). مقاومت شکننده. ترجمه احمد تدین. انتشارات رسا. چاپ اول. تهران، ایران.
فیلم 6 دقیقه‌‌ای افتتاح سد دز (سد محمدرضا شاه) توسط محمدرضا پهلوی به آدرس:
https://aspb3.cdn.asset.aparat.com/aparat-video/dbf6b275f15d119a94a2912493c48b4b1379455.mp4
قرشی، یوسف، و جمیری، محمد. (1387). اصل چهار ترومن در ایران. تاریخ معاصر ایران، 46، 71-102.
قیصریان فرد، هادی، و خسروی‌زاده، صباح. (1391). مقایسه جامعه‌شناختی آخرین مجلس عصر مشروطیت با اولین دوره قانون‌گذاری جمهوری اسلامی ایران. پیام بهارستان، 2، 16-30.  
کارشناس، مسعود. (1382). نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران. ترجمه علی‌اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب. گام نو. تهران.
گادامر، هانس گئورگ. (1387). آغاز فلسفه، ترجمه عزت الله فولادوند. هرمس. تهران.
گیدنز، آنتنونی. (1384). مسایل محوری در نظریه اجتماعی: کنش، ساختار و تناقض در تحلیل اجتماعی. ترجمه محمد رضایی. انتشارات سعاد. تهران.
مبشری، فریدون. (1356). تاریخچه برنامه‌ریزی برای توسعه بهره‌برداری از منابع آب ایران (1327-1356). بازمنتشر شده در تارنمای مدیریت پایدار آب ایران. https://www.wrm.ir 
متن «قانون اجازه تأسیس بنگاه مستقل آبیاری»- منتشر شده در روزنامه رسمی کشور- تاریخ تصویب: 29/2/1322. تاریخ انتشار: 1323. روزنامه: 4312. 
متن «قانون راجع به تاسیس وزارت آب و برق»- منتشر شده در روزنامه رسمی کشور- تاریخ تصویب: 29/2/1322. تاریخ انتشار: 5/2/1343. روزنامه: 5586.
متن «قانون اصلاح قانون تأسیس بنگاه آبیاری و امور مربوط به آبیاری کشور»-تاریخ تصویب: 11/5/1334. منتشر شده در روزنامه رسمی کشور- تاریخ انتشار: 1334/06/13 روزنامه: 3078.
محمودی، مریم، میرزایی، حسین، فاضلی، و محمد، یوسفی، علی (1403) . شناسایی علل بحران آب در ایران از منظر متخصصان: سیاست‌‌ها، قوانین، دولت، تاریخ و پیشران‌ها. مجله سیاستگذاری عمومی (در نوبت چاپ).
مشروح مذاکرات مجلس سنا- هنگام تصویب «قانون راجع به تاسیس وزارت آب و برق». مجلس سنا-دوره چهارم- جلسه: 41 دو‌شنبه بیست و ششم اسفند ماه 1342- (دوره دوازدهم اجلاسیه).
مشروح مذاکرات مجلس سنا هنگام تصویب «قانون اصلاح قانون تأسیس بنگاه آبیاری و امور مربوط به آبیاری کشور»- روز 11 مرداد ماه 1334.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب «قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری» – مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 126 صورت مشروح مجلس روز پنجشنبه 24 دى ماه 1321- شور اول.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب «قانون راجع به تاسیس وزارت آب و برق»- مجلس شورای ملی- دوره بیست و بکم- جلسه: 52 صورت مشروح مذاکرات مجلس روز پنجشنبه 22 اسفندماه 1342.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری – مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 130 صورت مشروح مجلس روز یکشنبه 11 بهمن ماه 1321 – ادامه شور اول. 
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری – مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 151 صورت مشروح مجلس روز یکشنبه چهارم اردیبهشت ماه 1322- شور دوم.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری – مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 152 صورت مشروح مجلس روز سه‌شنبه ششم اردیبهشت ماه 1322- بقیه شور دوم لایحه آبیارى در ماده چهارم.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری – مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 157 صورت مشروح مجلس روز یکشنبه 18 اردیبهشت ماه 1322 –ادامه شور دوم. بقیه شور لایحه آبیارى از ماده 4.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری- مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 159 صورت مشروح مجلس روز پنجشنبه 22 اردیبهشت ماه 1322- بقیه شور دوم لایحه آبیارى از ماده هشتم.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری- مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 160 صورت مشروح مجلس روز یکشنبه 25 اردیبهشت ماه 1322- بقیه شور لایحه آبیارى از ماده نهم.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری- مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 161 صورت مشروح مجلس روز سه‌شنبه 27 اردیبهشت ماه 1322- بقیه شور دوم لایحه آبیارى.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی هنگام تصویب قانون اجازه تاسیس بنگاه مستقل آبیاری- مجلس شورای ملی دوره سیزدهم. جلسه: 162 صورت مشروح مجلس روز پنجشنبه 29 اردیبهشت ماه 1322- تصویب لایحه آبیارى.
مشروح مذاکرات مجلس ملى، دوره‌13- جلسه: 33:صورت مشروح مجلس روز پنجشنبه 21 اسفند ماه 1320- درباره تونل کوهرنگ
نامه شماره ۱۷۸۴۹ مورخ ۱۳۲۱/۶/۱۸ به ضمیمه رونوشت گزارش شماره ۱۶۹۷۷ عنوان جناب آقای نخست وزیر راجع به برنامه آبیاری با نسخه‌های طرح قانون آبیاری و قانون انجمن‌های کشاورزی.
نشریه بنگاه مستقل آبیاری «آب» - دوره سوم شماره ششم- مهرماه 1342. 
نشریه بنگاه مستقل آبیاری «آب» -دوره دوم – شماره دوازدهم- اسفند 1338- چاپ تابان.
نشریه بنگاه مستقل آبیاری «آب» -دوره دوم – شماره سوم- فروردین 1335- چاپ تابان. 
نشریه سالانه کمیته آبیاری و زهکشی ایران. سال 1373. منتشر شده توسط کمیته آبیاری و زهکشی ایران- وزارت نیرو- نیروچاپ، تهران، ایران.
نورث، داگلاس (1385). مترجم: محمدرضا معینی. نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی، انتشارات سازمان برنامه و بودجه. تهران، ایران.
همایونفر، ابراهیم. (1341). طرح آب و برق و اصلاحات ارضی (طرح توجیهی تشکیل وزارت یا سازمان آب وبرق). نقش جهان. تهران، ایران.

Attwood, D. W. (2007). Small is deadly, big is wasteful: The impact of large-scale industrial systems in western India. In A. Baviskar (Ed.), Waterscapes: The cultural politics of a natural resource (11–39). Permanent Black. Ranikhet, Uttaranchal, India.
Bichsel, C. (2016). Water and the (infra-)structure of political rule: A synthesis. Water Alternatives, 9(2), 356–372.
https://doi.org/10.18452/21560
George, A. L., & Bennett, A. (2005). Case Studies and Theory Development in the Social Sciences. MIT Press. Cambridge, MA, USA.
Mahoney, J., & Rueschemeyer, D. (2003). Comparative Historical Analysis in the Social Sciences. Cambridge University Press. Cambridge, UK.
Mahoney, J., & Thelen, K. (2010). Explaining Institutional Change: Ambiguity, Agency, and Power. Cambridge University Press. Cambridge, UK. 
    https://doi.org/10.1017/CBO9780511806414
Merrey, D. J., Meinzen-Dick, R., Mollinga, P. P., & Karar, E. (2007). Policy and institutional reform: The art of the possible. In D. Molden (Ed.), Water for Food, Water for Life: A Comprehensive Assessment of Water Management in Agriculture. (193–232). Earthscan. London, UK.
Molle, F., Mollinga, P.P. & Wester, P. (2009). Hydraulic bureaucracies and the hydraulic mission: Flows of water, flows of power. Water Alternatives, 2(3), 328‐349. https://edepot.wur.nl/12837  
Mollinga, P. (2001). Water and politics: levels, rational choice and South Indian canal irrigation. Futures, 33(8), 733-752. https://doi.org/10.1016/S0016-3287(01)00016-7 
Mollinga, P. (2008a). Water, Politics and Development: Framing a Political Sociology of Water Resources Management. In Water Alternatives, 1(1), 7-23. https://www.water-alternatives.org/index.php/alldoc/articles/vol1/v1issue1/15-a-1-1-2/file
Mollinga, P. (2008b). For A Political Sociology Of Water Resources Management. Zef Working Paper Series, ISSN 1864-6638 Department of Political and Cultural Change. Center for Development Research, University of Bonn .Editors: H.-D. Evers, Solvay Gerke, Peter P. Mollinga, Conrad Schetter.
Nassehi, R. (2018). Domesticating Cold War economic ideas: The rise of Iranian developmentalism in the 1950s and 1960s. In R. Alvandi (Ed.), The Age of Aryamehr: Late Pahlavi Iran and its Global Entanglements (pp. 35–69). Gingko. London, UK.
Obertreis, J., Moss, T., Mollinga, P., & Bichsel, C. (2016). Water, infrastructure and political rule: Introduction to the Special Issue. Water Alternatives, 9(2), 168–181. https://doi.org/10.18452/21560 
Saleth, M., & Dinar, A. (2004). The Institutional Economics of Water : A Cross-Country Analysis of Institutions and Performance. Edward Elgar Publishing Limited and The World Bank. Washington, DC, USA.
Scott, J. (1990). A Matter of Record: Documentary Sources in Social Research. Polity Press. Cambridge, UK.
Tashakkori, A., & Teddlie, C. (2003). Handbook of Mixed Methods in Social & Behavioral Research. Sage Publications. Thousand Oaks, CA, USA.