ضرورت ایجاد یک چارچوب حکمرانی مشارکتی با تأکید بر نقش آفرینی جامعه محلی برای تحقق امنیت آبی در خراسان رضوی

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 17، دوره 12، شماره 2 - شماره پیاپی 36، شهریور 1404، صفحه 240-248   

نوع مقاله: یادداشت تحلیلی

نویسندگان

محبوبه فرزندی^{* 1}؛ کامران داوری¹؛ محمدحسن عفت پناه²

¹پژوهشکده آب و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²مجمع نخبگانی بسیج استان خراسان رضوی، مشهد، ایران

چکیده

مطالعات نظری نشان می‌دهد که ماهیت سه‌وجهی آب -به‌عنوان یک ماده حیاتی، کالای عمومی و عامل اقتصادی- نیازمند رویکردی ترکیبی در سیاست‌گذاری است. در ایران، بحران آب به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، ناشی از ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است. این بحران در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های اصلی کشور تبدیل شده است. در این میان، حکمرانی مشارکتی به‌عنوان رویکردی نوین، می‌تواند ابزاری مؤثر در مدیریت منابع آب و ارتقای تاب‌آوری جوامع محلی در برابر بحران‌های آبی باشد. این مقاله با بررسی اسناد بالادستی نظیر برنامه هفتم توسعه، همچنین منابع علمی معتبر جهانی و بررسی مفاهیم مهمی از قبیل سیستم‌های آب، نظریه کالای مشترک، نردبان مشارکت آرنشتاین و رویکردهای نوین در حکمرانی منابع آب، به تحلیل وضعیت حکمرانی آب پرداخته و راهکارهایی برای تقویت حکمرانی مشارکتی ارائه می‌دهد. برای این منظور طراحی چارچوبی که در آن دولت به‌عنوان سیاست‌گذار تسهیل‌گر و مردم به‌عنوان بازیگران اصلی در فرآیند تصمیم‌گیری، مدیریت و نظارت بر منابع آب ایفای نقش کنند، ضروری است.

کلیدواژه‌ها

حکمرانی مشارکتی؛ مدیریت منابع آب؛ بحران آب؛ جامعه محلی

مراجع

برنامه هفتم توسعه جمهوری اسلامی ایران. (1402). فصل هشتم: مدیریت یکپارچه منابع آب. مصوب مجلس شورای اسلامی (۱۴۰۲–۱۴۰۶).
https://rc.majlis.ir/fa/law/show/1809128?utm_source=chatgpt.com
پاپلی یزدی، م.ح. (1379). نقش قنات در شکل‌گیری تمدن‌ها، پایداری فرهنگ و «تمدن کاریزی». مقالات، جلد دوم. همایش بین‌المللی قنات. تهران، ایران.
پاپلی یزدی، محمدحسین، و وثوقی، فاطمه. (1401). فرهنگ و تمدن کاریزی. انتشارات پاپلی. مشهد-خراسان رضوی، ایران.
داوری، کامران، و درخشان، هاشم. (۱۳۹۷). مدیریت پایای آب زیرزمینی با استفاده از تجربه کالیفرنیا (تحلیل تطبیقی مدیریت منابع آب زیرزمینی ایران و ایالت کالیفرنیا).جهاد دانشگاهی واحد خراسان رضوی. مشهد، ایران.
دبیرخانه ملی سازگاری با کم‌آبی. (۱۳۹6). سند ملی سازگاری با کم‌آبی. وزارت نیرو، تهران، ایران.
رحمانیان کوشکی، م. (۱۴۰۰). تحلیلی عاملی پیامدهای مثبت تشکل‌های آب‌بران در حکمرانی محلی منابع آب (مطالعه موردی: دشت لیشترگچساران). همایش ملی حکمرانی اسلامی. تهران، ایران.
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان رضوی. (۱۴۰۰). سند آمایش سرزمین استان خراسان رضوی. مشهد، ایران.
https://khr.acecr.ac.ir/fa/page/8033/
سیاست‌های کلی محیط‌زیست ابلاغی رهبری (ابلاغی ۱۳۹۴/۰۸/۲۶) https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=31422
سیاست‌های کلی منابع آب ابلاغی رهبری (ابلاغی ۱۳۷۹/۱۱/۲۰)
https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=29282
شرکت مدیریت منابع آب ایران. (۱۳۹۳). طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی کشور. وزارت نیرو، معاونت آب و آبفای وزارت نیرو. تهران، ایران.
ضرغامی، مهدی. (1396). ضرورت تغییر در سیاست های آبی کشور: حرکت به سمت حکمرانی موفق آب با هم افزایی دانش و خرد جمعی: ایده تشکیل مجلس محلی آب. نشریه آب و توسعه پایدار (بخش ویژه)، 4(2)، 171.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ۵۰.
https://ccri.ac.ir/files/fa/news_files/18277.pdf
قانون توزیع عادلانه آب. (۱۳۶۱). جمهوری اسلامی ایران.
https://rc.majlis.ir/fa/law/show/90679?utm_source=chatgpt.com
قربانیان کردآبادی، محمد. لیاقت، عبدالمجید. مالمیر، مرضیه. (1399). بررسی علل شکست سیاست‌های مدیریت مشارکتی آب در ایران. فصلنامه سیاستگذاری عمومی، 6 (3)، 190-169.
https://doi.org/10.22059/jppolicy.2021.79496
مجیدی، میثم. (1396). ضرورت تغییر در سیاست های آبی کشور: مدیریت فرانهادی آب با هدف استقرار الگوی پایدار امنیت آب غذا انرژی. آب و توسعه پایدار(بخش ویژه)، 4(2)، 181.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (۱۴۰۲). نقشه راه واگذاری امور تصدی‌گری به دستگاه‌های اجرایی استانی مبتنی بر ماده ۱۰۵ قانون برنامه هفتم پیشرفت. دفتر مطالعات مدیریت، گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس.
https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1839046
نوری اسفندیاری، انوش، و ارشدی، محمد. (1396). سیاست‌هایی برای بهبود طرح تعادل‌بخشی از دیدگاه حکمرانی. آب و توسعه پایدار(بخش ویژه)، 4(2)، 172.
واسطه، وحید. (1396). ضرورت تغییر در سیاست‌های آبی کشور: الگوی استقرار مدیریت مشارکتی و یکپارچه منابع و مصارف آب بر اساس تجربه تعادل‌بخشی محدوده مطالعاتی اسفراین. آب و توسعه پایدار(بخش ویژه)، 4(2)، 173.
هاشمی، سیدمختار. (۱۴۰۱). حکمرانی محلی آب در ایران: پیامدها و توصیه‌های سیاستی. فصلنامه آب و توسعه پایدار، 9(1)، 135-144.

Arnstein, S.R. (1969). A ladder of citizen participation. Journal of the American Institute of Planners, 35(4), 216–224. 
https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/01944366908977225?utm_source=chatgpt.com
Loucks, D. P., & van Beek, E. (2017). Water Resource Systems Planning and Management: An Introduction to Methods, Models, and Applications (1st ed.). Springer. 
https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-319-44234-1
Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons. Science. 162(3859), 1243–1248.
https://doi.org/10.1126/science.162.3859.1243
Meinzen-Dick, R. (2007). Beyond panaceas in water institutions. Proceedings of the National Academy of Sciences, 104(39), 15200–15205.
https://doi.org/10.1073/pnas.0702296104
OECD. (2021). Toolkit for Water Policies and Governance, Converging Towards the OECD Council Recommendation on Water,. OECD Publishing: Paris, England. 
https://doi.org/10.1787/ed1a7936-en 
OECD (2018). Water Governance Indicator Framework. OECD. 
https://www.oecd.org/content/dam/oecd/en/topics/policy-sub-issues/water-governance/oecd_water-governance-indicator-framework_en.pdf OECD
Ostrom, E. (1990). Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press. New York, USA.
https://doi.org/10.1017/CBO9780511807763
Ostrom, E., Burger, J., Field, C. B., Norgaard, R. B., & Policansky, D. (1999). Revisiting the commons: Local lessons, global challenges. Science, 284(5412), 278–282.
https://doi.org/10.1126/science.284.5412.278
Pahl-Wostl, C., Craps, M., Dewulf, A., Mostert, E., Tabara, D., & Taillieu, T. (2009). A conceptual framework for analysing adaptive capacity in water governance. Global Environmental Change, 19(3), 354–365.
https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2009.06.001.
Shah, T., & van Koppen, B. (2016). The precept and practice of integrated water resources management (IWRM) in India. In V. Narain & A. Narayanamoorthy (Eds.), Indian water policy at the crossroads: Resources, technology and reforms (pp. 15–33). Springer. Retrieved from
https://link.springer.com/chapter/10. 1007/978-3-319-25184-4_2