ارزیابی عملکرد، اجزای عملکرد و شاخص‌های سودمندی اسفرزه (Plantago ovata Forsk.) و بادام زمینی (Arachis hypogaea L.) در سیستم کشت مخلوط افزایشی

بوم شناسی کشاورزی

مقاله 6، دوره 17، شماره 3 - شماره پیاپی 65، مهر 1404، صفحه 455-472   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/agry.2025.94046.1243

نویسندگان

مهرانگیز جوکار تنگ کرمی^{* 1}؛ جواد طایی سمیرمی¹؛ نادیا بهره مند²

¹گروه فناوری کشاورزی، دانشگاه ملی مهارت، تهران، ایران

²گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه جیرفت، جیرفت، ایران

چکیده

به‌منظور بررسی اثر کشت مخلوط افزایشی اسفرزه (Plantago ovata Forsk.) و بادام زمینی (Arachis hypogaea L.) بر عملکرد و اجزای عملکرد و شاخص‌های سودمندی، پژوهشی در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با هشت تیمار و سه تکرار در سال زراعی 95-1394 در مزرعه پژوهشی دانشگاه جیرفت اجرا گردید. تیمارهای آزمایش شامل کشت خالص بادام زمینی و اسفرزه و نسبت­های افزایشی 20، 30، 40، 50، 75 و 100 درصد اسفرزه به 100 درصد بادام زمینی بودند. تراکم بادام زمینی و اسفرزه در کشت خالص به‌ترتیب 25 و 50 بوته در مترمربع در نظر گرفته شد. در کشت مخلوط تراکم بادام زمینی به‌صورت ثابت و معادل 250 بوته در مترمربع و اسفرزه براساس تیمارهای آزمایش به‌صورت افزایشی بین ردیف­های بادام زمینی اضافه گردید. صفات و شاخص­های مورد بررسی عبارت بودند از عملکرد و اجزای عملکرد اسفرزه، عملکرد و اجزای عملکرد بادام زمینی و شاخص­های سودمندی کشت مخلوط. نتایج نشان داد که صفات تعداد شاخه فرعی، تعداد پایک، وزن نیام­ها، تعداد نیام نرمال و غیرنرمال، زیست‌توده، وزن خشک دانه در بوته و عملکرد دانه (مغز تازه) بادام زمینی در واحد سطح به‌طور معنی­داری تحت تأثیر نسبت‌های افزایشی اسفرزه قرار گرفتند (01/0 p≤). اثر این نسبت­های کشت بر درصد پوکی و درصد پوسته معنی­دار نبود. افزایش نسبت تراکم اسفرزه در کشت مخلوط با بادام زمینی، صفات تعداد شاخه فرعی، تعداد نیام نرمال، وزن نیام‌‌ها، ماده خشک دانه در بوته، عملکرد مغز تازه (وزن خشک نیام‌ها) در واحد سطح و عملکرد زیست‌توده را به‌صورت خطی و معنی‌دار کاهش داد. میزان عملکرد دانه در کشت مخلوط 20، 30، 40، 50، 75 و 100 درصد اسفرزه + 100 درصد بادام زمینی نسبت به کشت خالص 5/2، 5/16، 9/22، 5/30، 6/40 و 9/47 درصد کاهش یافت. افزایش تراکم اسفرزه در کشت مخلوط باعث کاهش معنی­دار (01/0p≤ ) اجزای عملکرد و تعداد دانه در سنبله و افزایش معنی­دار (01/0p≤) زیست‌توده و عملکرد دانه آن در واحد سطح شد، ولی بر وزن هزار دانه اسفرزه تأثیری نداشت. بالاترین میزان عملکرد اسفرزه (07/69 گرم در مترمربع) در کشت خالص که با 100 درصد اسفرزه + 100 درصد بادام زمینی (63/67 گرم در مترمربع) تفاوت معنی‌داری نداشت و کمترین آن (33/55 گرم در مترمربع) در کشت مخلوط 20 درصد اسفرزه به 100 درصد بادام زمینی به دست آمد. بیشترین میزان شاخص بهره‌وری سیستم (13/72 (SPI= و سودمندی کشت مخلوط (51/5IA=) از ترکیب 20 درصد اسفرزه + 100 درصد بادام زمینی به دست آمد. بنابراین با توجه به عدم توان رقابتی بادام زمینی در تراکم‌های بالاتر اسفرزه، نسبت کاشت 20 درصد اسفرزه + 100 درصد بادام زمینی باعث بهبود عملکرد، اجزاء عملکرد و شاخص‌های مختلف سودمندی کشت مخلوط اسفرزه و بادام زمینی نسبت به کشت خالص گردید و بنابراین این تیمار در شرایط گرمسیری و نیمه‌گرمسیری جیرفت توصیه می‌شود که البته این موضوع نیازمند مطالعات تکمیلی می­باشد.

کلیدواژه‌ها

زیست‌توده؛ سودمندی؛ شاخص بهره‌وری سیستم؛ کارآیی استفاده از زمین؛ نظام‌های زراعی کم نهاده

مراجع

1. Agegnehu, G., Ghizaw, A., & Sinebo, W. (2006). Yield performance and land-use efficiency of barley and faba bean mixed cropping in Ethiopian highlands. European Journal of Agronomy, 25(3), 202-207. https://doi.org/10.1016/j.eja.2006.05.002
2. Asgharipour, M., & Rafiei, M. (2010). Intercropping of isabgol (Plantago ovata) and lentil as influenced by drought stress. American-Eurasian Journal of Sustainable Agriculture, 4(3), 341-348.
3. Bagheri, M., Rasouli-Sadaghiani, M., Rezaei-Chiyaneh, E., & Barin, M. (2022). Evaluation of growth indices of common bean (Phaseolus vulgaris) and Moldavian balms (Dracocephalum moldavica) at Different intercropping patterns in presence of microorganisms. Journal of Horticultural Science, 36(2), 355-371. (In Persian with English Abstract). https://doi.org/10.22067/jhs.2021.67092.0
4. Banik, P., Midya, A., Sarkar, B., & Ghose, S. (2006). Wheat and chickpea intercropping systems in an additive series experiment: Advantages and weed smothering. European Journal of Agronomy, 24(4), 325-332. https://doi.org/10.1016/j.eja.2005.10.010
5. Chen, , Ding, M., Li, Z., & Li, X. (2022). Determination of macro, micro and toxic element concentrations in peanuts from main peanut producing areas of China by ICP-MS: A pilot study on the geographical characterization. RSC advances,12(26), 16790-16797.‏ https://doi.org/10.1039/d2ra02148j
6. Dahmardeh, M., & Keshtegar, A. (2014). Evaluation of yield and yield components of maize (Zea mays) in intercropping with peanuts (Arachis hypogaea L.). Journal of Agroecology, 6(2), 311-323. (In Persian with English abstract). https://doi.org/10.22067/jag.v6i2.39371
7. Dugassa, M., Legesse, H., & Geleta, N. (2023). Benefit and compatibility of maize (Zea mays) groundnut (Arachis hypogaea) intercropping as affected by spacing and row arrangements. Journal of Agriculture, Food and Natural Resources, 1(1), 10–15.
8. Feng, C., Sun, Z., Zhang, L., Feng, L., Zheng, J., Bai, W., Gu, C., Wang, Q., Xu, Z., & van der Werf, W. (2021). Maize/peanut intercropping increases land productivity: A meta-analysis. Field Crops Research, 270, 1-8. https://doi.org/10.1016/j.fcr.2021.108208
9. Ghosh, P., Manna, M., Bandyopadhyay, K., Ajay, Tripathi, A., Wanjari, R., Hati, K., Misra, A., Acharya, C., & Subba Rao, A. (2006). Interspecific interaction and nutrient use in soybean/sorghum intercropping system. Agronomy Journal, 98(4), 1097-1108. https://doi.org/10.2134/agronj2005.0328
10. Keshtehgar, A., Dahmardeh, M., Galavi, M., & Khammari, I. (2015). Evaluation of yield and yield components of peanut (Arachis hypogaea) in intercropping with maize (Zea mays L.).  Applied Field Crops Research, 28(107), 115-123. ‏(In Persian with English Abstract). https://doi.org/10.22092/aj.2015.105712
11. Khammar, Z. (2013). Evaluation of ecological aspects and beneficiary Indices of millet (Pennisetum Americanum L)-peanuts (Arachis hypogea) intercropping in additive and replacement series systems. MSc Thesis, Faculty of Agriculture, University of Zabol, Zabol, Iran. (In Persian with English Abstract).
12. Khamar, Z., Dahmardeh, M., Khammari, I., & Moosavi Nik, S. M. (2019). The evaluation of resource efficiency and soil fertility indices in pearl millet (Panucum miliaceum) and peanut (Arachis hypogaea L.) intercropping. Journal of Agroecology,11(4), 1511-1525. ‏(In Persian with English Abstract). ‏https://doi.org/  10.22067/jag.v11i4.76827
13. Li,, Wang, L., Zhao, B., Liu, P., Zhang, J., Dong, S., & Shi, D. (2023). Crop productivity, economic advantage, and photosynthetic characteristics in a corn-peanut intercropping system. Agronomy, 13(2), 509. https://doi.org/10.3390/agronomy13020509.
14. Mao,, Zhang, L., Li, W., Van der Werf, W., Sun, J., Spiertz, H., & Li, L. (2012). Yield advantage and water saving in maize/pea intercrop. Field Crops Research, 138, 11-20. https://doi.org/10.1016/j.fcr.2012.09.019.
15. Moosavi, S.G., Hemayati, S.S., Seghatoleslami, M.J., & Ansarinia, E. (2012). Effect of planting date and plant density on morphological traits, yield and water use efficiency of Plantago ovate. Journal of Medicinal Plants Research, 6, 1873-1878. https://doi.org/10.5897/JMPR11.1242.
16. Mosapour, H., Ghanbari, A., Sirousmehr, A., & Asgharipour, M. (2015). Effect of sowing time on seed yield, advantage and competitive indices in ajwain (Carum copticum) and isabgol (Plantago ovate Forsk.) intercropping. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 25(3), 1-13. (In Persian with English abstract). https://sustainagriculture.tabrizu.ac.ir/article_3939_0.
17. Neamatollahi, E., Jahansuz, M.R., Mazaheri, D., & Bannayan, (2013). Intercropping. Sustainable Agriculture Reviews, 12, 119-142. (In Persian)
18. Rezaei-Chiyaneh, Esmaeil, et al. (2021). Isabgol (Plantago ovata) and lentil (Lens culinaris) intercrop responses to arbuscular mycorrhizal fungi inoculation. Biological Agriculture & Horticulture,37(2), 125-140.‏ https://doi.org/10.1080/01448765.2021.1903556
19. Pourkarami, E., Dahmardeh, M., Galavi, M., & Khmmari, I. (2023). Evolution of yield and yield components of peanut in intercropping with Roselle in different levels of nitrogen. Journal of Crops Improvement, 25(4), 887-899. (In Persian with English abstract). https://doi.org/10.22059/jci.2023.346478.2735.
20. Roozpeikar,, Jowkar, M., Taei-Semiromi, J., & Parsa Motlagh, B. (2020). Effect of additive intercropping system on yield, yield components and efficiency indices of Hyssopus officinalis and Plantago ovate Forsk. Journal of Agricultural Science and Sustainable Production, 30(4), 1-17. (In Persian with English Abstract). https://doi.org/10.22034/saps.2020.12284
21. Singh, A.K., Singh, J.B., Singh, R., Kantwa, S.R., Jha, P.K., Ahamad, S., Singh, A., Ghosh, A., Prasad, M., Singh, S., Singh, S., & Prasad, P.V.V. (2023). Understanding soil carbon and phosphorus dynamics under grass-legume intercropping in a semi-arid region. Agronomy, 13(7), 1692. https://doi.org/10.3390/agronomy13071692
22. Zhang, Y., Sun, Z., Feng, C., Du, G., Feng, L., Bai, W., Zhang, Z., Zhang, D., Yang, J., & Li, C. (2025). Intercropping maize and peanut under semi-arid conditions is a zero-sum game. Field Crops Research, 326, 109833. https://doi.org/10.1016/j.fcr.2025.109833
23. Zhao, Y., Guo, S., Zhu, X., Zhang, L., Long, Y., Wan, X., & Wei, X. (2024). How maize-legume intercropping and rotation contribute to food security and environmental sustainability. Journal of Cleaner Production, 434, Article 140150. https://doi.org/10.1016/j.jclepro.2023.140150.
24. Zhou, D., Li, S., Yu, P., Xie, L., Xiu, N., Zhao, Y., Dong, Q., Zhang, H., Wang, J., & Wang, X. (2025). Maize/peanut strip intercropping improves yield stability and potassium use efficiency. European Journal of Agronomy, 169, 127682. https://doi.org/10.1016/j.eja.2025.127682