نقش هوش مصنوعی در ارتقای سواد اطلاعاتی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 1، دوره 15، شماره 2 - شماره پیاپی 30، آبان 1404، صفحه 5-31   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/infosci.2025.94574.1245

نویسندگان

جلال رضایی نور¹؛ جعفر عباداله^{* 2}؛ راحیل کریمیان³؛ سید جمال الدین حسینی⁴

¹استاد گروه مهندسی صنایع، دانشگاه قم، قم، ایران

²استادیار، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه قم، قم، ایران

³دانشجوی دکتری رشته علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه قم، قم، ایران

⁴استادیار گروه مهندسی صنایع، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

مقدمه و هدف: در عصر حاضر که فناوری‌های نوین به‌سرعت در حال تحول‌اند، توانایی افراد در یافتن، ارزیابی و استفاده از اطلاعات به‌صورت مؤثر، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مهارت‌های بقا و پیشرفت در زندگی شخصی، تحصیلی، شغلی و اجتماعی تلقی می‌شود. در این میان، سواد اطلاعاتی نه‌تنها یک ضرورت فردی، بلکه یکی از پیش‌نیازهای اساسی توسعه پایدار، یادگیری مادام‌العمر، و مشارکت مؤثر در جوامع دانش‌بنیان است. هوش مصنوعی با توانایی پردازش و تحلیل حجم عظیمی از داده‌ها، به یکی از کلیدی‌ترین ابزارها در عصر اطلاعات تبدیل شده است. این فناوری با ارائه راهکارهای نوین در مدیریت، ارزیابی و دسترسی به اطلاعات، پتانسیل بی‌شماری برای ارتقای سواد اطلاعاتی در بین فراگیران دارد. هدف پژوهش حاضر بررسی نقش هوش مصنوعی در ارتقای سواد اطلاعاتی است.
روش‌ها: این پژوهش به لحاظ هدف بنیادی، کاربردی و ازنظر روش کیفی و مبتنی بر نظریه مبنایی است. جامعه آماری پژوهش را خبرگان حوزه هوش مصنوعی و سواد اطلاعاتی تشکیل دادند که با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. معیار انتخاب خبرگان، داشتن حداقل ۳ سال سابقه فعالیت علمی و پژوهشی در این حوزه بود. حجم نمونه براساس اصل اشباع نظری تعیین شد. ابزار جمع‌آوری داده‌ها، مصاحبه نیمه‌ساختاریافته بود که بر مبنای آن، داده‌ها طی سه مرحله کدگذاری باز، محوری و گزینشی تحلیل شدند و در نهایت مدل مفهومی پژوهش تدوین گردید. برای اعتبارسنجی یافته‌ها از روش روایی صوری و محاسبه ضریب توافق بین کدگذاران استفاده شد که ضریب پایایی مصاحبه‌ها 92 درصد به دست آمد.
یافته‌ها: یافته‌ها نشان داد که در حوزه شرایط علی 13 کد، در حوزه شرایط زمینه‌ای25 کد، در حوزه شرایط مداخله‌گر 25 کد، در حوزه راهبردها 26 کد، در حوزه پیامدها 27 کد استخراج شد.
بحث و نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد که هوش مصنوعی به‌طور قابل توجهی به ارتقای سواد اطلاعاتی کمک کرده و توانسته است جنبه‌های مختلف این مهارت‌ها را بهبود بخشد. با استفاده از ابزارهای جستجوی مبتنی بر هوش مصنوعی، کاربران قادر به یافتن اطلاعات دقیق‌تر و مرتبط‌تر شده‌اند. تحلیل حجم‌های بزرگ داده‌ها و شناسایی الگوها و روندها به کاربران کمک کرده تا درک عمیق‌تری از اطلاعات پیدا کنند و تصمیمات بهتری اتخاذ کنند. همچنین، ابزارهای هوش مصنوعی در ارزیابی اعتبار منابع و شناسایی محتوای جعلی به کاهش انتشار اطلاعات نادرست و ارتقای دقت اطلاعات مؤثر هستند.
اصالت: با وجود انجام پژوهش‌های متعدد در زمینه سواد اطلاعاتی و فناوری‌های نوین، مرور منابع نشان داد که تاکنون مطالعه‌ای جامع و نظام‌مند با تمرکز مستقیم بر نقش هوش مصنوعی در ارتقای سواد اطلاعاتی انجام نشده است. این پژوهش با رفع این خلأ، گامی نوآورانه در تبیین و تحلیل این رابطه نوظهور برداشته و زمینه‌ساز توسعه چارچوب‌های نظری و کاربردی در این حوزه شده است.

کلیدواژه‌ها

هوش‌مصنوعی؛ سواد؛ سواد اطلاعاتی؛ نظریه مبنایی

مراجع

Akbari, A. H., & Pourshafei, H. (2024). Technological developments with an artificial intelligence approach: Analysis of teachers' information literacy. First National Conference on New Approaches to the National Curriculum in the New Ecosystem, Oromieh. https://www.en.symposia.ir

Azimi, M. H., Nematolahi, Z., & Dakhesh, S. (2022). Identifying and Categorizing the Dimensions and Applications of Artificial Intelligence in Library Services Using Meta-Synthesis Method. Library and Information Sciences, 25(3), 5-35. https://doi.org/10.30481/lis.2021.292701.1847

Bawden, D. (2001). Information and digital literacies: a review of concepts. Journal of documentation, 57(2), 218-259. https://doi.org/10.1108/EUM0000000007083

Bykov, I. A., & Medvedeva, M. V. (2024, 10-10 April 2024). Media Literacy and AI-technologies in Digital Communication: opportunities and Risks. 2024 Communication Strategies in Digital Society Seminar (ComSDS). https://doi.org/10.1109/ComSDS61892.2024.10502053

Fadaei, I. (2017). A review of the generality of grounded theory Third International Conference on Psychology, Etymology, Educational Sciences and Social Studies., Shiraz. https://www.tpbin.com/article/62465

Ghasemi, M. R. (2021). Artificial Intelligence and Future Governance. Analytical and Critical Quarterly of the Hozeh, 12,13, 166-179. https://doi.org/ 10.22081/IH.2021.74077

Gholami, Z. Z.-G., V. (2011). A look at the basic concepts and skills of information literacy. Depiction of Health, 2(2), 34-39. https://doh.tbzmed.ac.ir/Article/doh-19

Haider, J., & Sundin, O. (2022). Information literacy challenges in digital culture: conflicting engagements of trust and doubt. Information, Communication & Society, 25(8), 1176-1191. https://doi.org/10.1080/1369118X.2020.1851389

Hosseini, N., & Pourasadi, M. (2011). Knowledge Sharing and Information Literacy: A Review of the Study Status of Students at the University of Law Enforcement Sciences. Tehran.

Jin, Z. (2025). A case study on Chinese latest information literacy standards in the AI era: Impact of inquiry-based projects on information application and creation. Information Development. https://www.researchgate.net/publication/390710144_A_case_study_on_Chinese_latest_information_literacy_standards_in_the_AI_era_Impact_of_inquiry-based_projects_on_information_application_and_creation?utm_source=chatgpt.com.

Libai, B., Bart, Y., Gensler, S., Hofacker, C. F., Kaplan, A., Kötterheinrich, K., & Kroll, E. B. (2020). Brave New World? On AI and the Management of Customer Relationships. Journal of Interactive Marketing, 51, 44-56. https://doi.org/10.1016/j.intmar.2020.04.002

Marefat, R., Mansourian, Y., & Zerehsaz, M. (2018). Why Information Literacy Is Needed? A Qualitative Study about the VviewpointsS of Semnan University Psychology Students. Library and Information Science Research, 8(1), 197-220. https://doi.org/10.22067/riis.v0i0.63307

Moghaddami, M. (2022). Artificial Intelligence and Students' Information Literacy: Presenting Opportunities and Examining Threats Media and Information Literacy Seminar: Building Trust for Media and Information Literacy., Tehran. https://civilica.com/doc/1551584

Muhaemin, Lusiana, E., & Khadijah, U. L. S. K. (2024). The correlation between students' information literacy and the utilisation of AI text generator in completing academic studies. Record and Library Journal, 10(2), 319-330. https://doi.org/10.20473/rlj.V10-I2.2024.319-330

Najafpour Moghadam P, B. A., Zarei S. (2023). Investigating the Impact of Information Literacy and Communication Information Technologies on Knowledge Sharing among Public Library Librarians. Research on Information Science and Public Libraries, 29 (1), 108-125. https://doaj.org/article/db0408f5489f4edea782a3f3ca13cc54

Namakin, M. A., Sh. & Najafi, M. (2023). Information literacy in the field of artificial intelligence with emphasis on crisis management of recent developments in the Islamic Republic of Iran. 10th National Conference on Defense Science and Engineering with the Approach of Countering New Defense Threats, Tehran. https://civilica.com/doc/2092266

Nazari, M. (2015). One Size Does Not Fit All: Producing Contextual Micromodels of Information Literacy; A Response to the “Diverse” Needs of Individuals and Organizations. Lizna. Retrieved 6 May 2024 from

Nazari, M. (2020). The role played by the artificial intelligence and modern technologies in promotion of media literacy of the blind. Rasaneh, 31(2), 67-82. https://www.magiran.com/p2181856

Parirokh, M. (2007). Information Literacy Education: Concepts, Methods and Programs. Kebatdar Publishing. https://ketabrah.com/go/b35776

Parirokh, M. A., Z. (2004). Information Literacy Education; Methods and Strategies. Seminar on User Education and Information Literacy Development in Libraries, Information Centers and Museums, Mashhad. Organization of Libraries, Museums and Documents Center of Astan Quds Razavi. https://www.en.symposia.ir/UEILLIC01

Pinheiro, M. H. B., Costa, M. R. M., & Vitoriano, M. A. V. (2025). The interface between artificial intelligence and information literacy in higher education: interand multidisciplinary contexts, advances and challenges. Encontros Bibli, 30, e103105. https://doi.org/10.5007/1518-2924.2025.e103105

Reece, G. J. (2005). Critical thinking and cognitive transfer: Implications for the development of online information literacy tutorials. Research strategies, 20(4), 482-493. https://doi.org/10.1016/j.resstr.2006.12.018

Rezaeenour, J., & Karimian, R. (2024). Identifying Metaverse Developments in Digital Libraries Based on Library Theory. Knowledge Retrieval and Semantic Systems, 11(39), 67-108. https://doi.org/10.22054/jks.2023.76141.1617

Salimi, N. (2017). A study between users' information literacy and their satisfaction with library services (Case study: Central Library of Mohaghegh Ardabili University). Tehran University]. Tehran.

Sandelowski, M., & Barroso, J. (2007). Handbook for Synthesizing Qualitative Research. Springer Publishing Company. https://books.google.com/books/about/Handbook_for_Synthesizing_Qualitative_Re.html?id=0I6KBQAAQBAJ&

Strauss, A., & Corbin, J. (1998). Basics of qualitative research techniques.

Trindade, A. S. C. E. D., & Oliveira, H. P. C. D. (2024). GENERATIVE ARTIFICIAL INTELLIGENCE (IA) AND INFORMATION LITERACY: INFORMATIONAL CAPABILITIES REQUIRED FOR THE USE OF GENERATIVE AI TOOLS FOR INFORMATION REQUIREMENTS OF AN ACADEMIC-SCIENTIFIC NATURE. Perspectivas em Ciência da Informação, 29, e-47485. https://doi.org/ https://doi.org/10.1590/1981-5344/47485

Vajpayee, A., & Ramachandran, K. K. (2019). Reconnoitring artificial intelligence in knowledge management. International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering, 8(7), 114-117. https://www.ijitee.org/wp-content/uploads/papers/v8i7c/G10200587C19.pdf

Virkus, S. (2003). Information literacy in Europe: a literature review. Information Research, 8(4), 1-159. https://doi.org/http://informationr.net/ir/8-4/paper159.html