بررسی کارکردهای خوف از منظر الهیات ابو حامد محمّد غزّالی(با تأکید بر إحیاء علوم الدین) و با نگاهی اجمالی به اندیشه‌های رودلف اتو

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 02 آذر 1404

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2025.95310.1479

نویسندگان

هانا حبیبی^* ؛ رستم شامحمدی؛ قدرت الله خیاطیان

دانشگاه سمنان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه ادیان و عرفان

چکیده

مقالۀ حاضر با رویکردی تحلیلی - توصیفی به بررسی جایگاه «خوف» در نظام سلوکی و الهیاتی امام محمد غزّالی می‌پردازد و آن را در پرتو در اندیشه‌های رودلف اُتو، به‌خصوص تجربۀ امر مینوی یا نومینوس، تحلیل می‌کند. در گام نخست، کارکردهای الهیاتی خوف در دستگاه فکری غزّالی تبیین می‌شود و در گام دوم نسبت آن با تجربه نومینوس یا امر مینوی در نظر اُتو، البته با محوریت مهابت و جذبه، مورد واکاوی قرار می‌گیرد. در پرتو این تحلیل و واکاوی درمی‌یابیم که خوف در نگاه غزّالی مفهومی فراتر از ترس اخلاقی یا واکنش روان‌شناختی است؛ و به واقع حالتی وجودی و معرفتی است که از درک عظمت و جلال بی‌پایان الهی سرچشمه می‌گیرد و انسان را به مراقبه، توبه و محبت خداوندی سوق می‌دهد. در مقابل، اُتو مهابت را به‌مثابه نخستین واکنش انسان در مواجهه با امر قدسی می‌فهمد؛ تجربه‌ای که آمیزه‌ای از ترس رازآلود و جذبه‌ای شگرف است. یافته‌های مقالۀ حاضر نشان می‌دهد که نظریۀ اُتو قابلیت آن را دارد تا چارچوب مفهومی مناسبی برای فهم تجربۀ خوف در عرفان اسلامی فراهم کند؛ زیرا خوف در الهیات عرفانی غزّالی به تجلی عینی احساس مهابت می‌ماند که از سطح ادراک نظری فراتر رفته و در مسیر سلوک معنوی به تجربه‌ای وجودی و تحول آفرین تبدیل می‌شود.

کلیدواژه‌ها

خوف؛ مهابت؛ رودلف اُتو؛ غزّالی؛ نومینوس؛ تجربه امر قدسی