ارزیابی کیفیت ژئومورفولوژیکی رودخانه نیرچای استان اردبیل با استفاده از روش MQI

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 08 آذر 1404   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2025.95694.1611

نویسندگان

بهروز نظافت تکله¹؛ فریبا اسفندیاری درآباد^{* 2}؛ رئوف مصطفی زاده³؛ موسی عابدینی²

¹دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

²استاد گروه جغرافیای طبیعی، دانشکده‌ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

³دانشیار گروه منابع طبیعی، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، عضو پژوهشکده مدیریت آب، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران.

چکیده

هدف از این پژوهش، ارزیابی کیفیت ژئومورفولوژیکی رودخانه نیرچای در استان اردبیل است. به‌منظور دستیابی به این هدف، از روش شاخص کیفیت ژئومورفولوژیکی (MQI)، که مبتنی بر فاکتورهای عملکردی و مصنوعی است و برای سنجش وضعیت و پایداری مورفولوژیکی رودخانه‌ها به‌کار می‌رود استفاده شده است. ابتدا شبکه رودخانه بر اساس طول کلی و هم‌چنین روش شاخص کیفیت ژئومورفیک به 6 بازه‌ همگن تقسیم می‌شود. سپس شاخص‌های مورفولوژیکی مرتبط نظیر پایداری کرانه، الگوی کانال، تغییرات مقاطع عرضی، پتانسیل رسوب‌گذاری و سازگاری با محیط پیرامونی محاسبه می‌شوند. معیارهای شاخص کیفیت ژئومورفولوژیک، از 13 شاخص عملکردی و 12 شاخص مصنوعی تشکیل شده است. بر اساس نتایج حاصله، شاخص کیفیت ژئومورفیک رودخانه نیرچای به‌خوبی شرایط ژئومورفولوژیکی را منعکس می‌کند بدین صورت که بازه ۲ با کسب امتیاز عالی 85/0 در طبقه خیلی خوب قرارگرفته است که نشان‌دهنده پایداری مورفولوژیک آن به‌دلیل کم‌ترین مداخلات انسانی است. در رتبه‌های بعدی، بازه‌ ۴ (با امتیاز 54/0)، بازه 3 (با امتیاز 62/0) در طبقه متوسط قرار گرفتند و درنهایت، بازه ۶ با کسب پایین‌ترین امتیاز (با مقدار 43/0) در طبقه کیفیت خیلی ضعیف قرار گرفت که این امر مستقیماً ناشی از مداخلات بیش از حد انسانی و تغییرات مصنوعی گسترده در کانال رودخانه به‌دلیل توسعه شهری نیر است. بنابراین نتیجه‌گیری می‌گردد که بازه ۲ رودخانه با کسب بالاترین امتیاز دارای بهترین کیفیت ژئومورفولوژیکی و پایداری مناسب‌تری نسبت به سایر بازه‌ها است، درحالی‌که بازه ۶ با کسب پایین‌ترین امتیاز، ضعیف‌ترین وضعیت را دارد. در نهایت پیشنهاد می‌شود در مطالعات آتی، تغییرات شاخص کیفیت ژئومورفولوژیکی (MQI) رودخانه نیرچای در بازه‌های زمانی مختلف با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای ارزیابی شود.

کلیدواژه‌ها

ژئومورفولوژی؛ شاخص (MQI)؛ رودخانه نیرچای؛ استان اردبیل

مراجع

Ahmadi, M., Karam, A., & Hajehforoshnia, S. (2025). Morphological quality analysis of urban river corridor of Zayandeh Rood in Isfahan using the MQI method (from Najvan Park to Ashkavand Bridge). Environmental Erosion Research Journal, 14(4), 96-118. http://dx.doi.org/10.61186/jeer.14.4.96

Allan, J. D., Castillo, M. M., & Capps, K. A. (2021). Fluvial Geomorphology. In: Stream Ecology. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-61286-3_3

Downs, P. W., & Piégay, H. (2019). Catchment-scale cumulative impact of human activities on river channels in the late Anthropocene: implications, limitations, prospect. Geomorphology, 338, 88-104. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2019.03.021

Downs, P., & Gregory, K. (2014). River channel management: towards sustainable catchment hydrosystems. Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203770344

Dufour, S., & Piégay, H. (2009). From the myth of a lost paradise to targeted river restoration: forget natural references and focus on human benefits. River Research and Applications, 25(5), 568-581. https://doi.org/10.1002/rra.1239

Esfandyari Darabad, F., & Nezafat-Takleh, B. (2023). Evaluation and analysis of neotectonic activities and seismic potential of faults (Case study: Nir watershed). Geography and Human Relations, 5(4), 568–589. [in Persian] https://doi.org/10.22034/gahr.2023.393039.1844

Felisia, O. R. M., Sternberg, M., Ratner, T., Drori, E., & Egozi, R. (2022). Customizing the Morphological Quality Index (MQI) for the assessment of streams in Eastern Mediterranean ecosystems. Environmental Challenges, 9(10), 100612. https://doi.org/10.1016/j.envc.2022.100612

Fendereski, N., Masoudian, M., & Klaus, R. (2022). Evaluating the hydromorphological condition of Tajan River using HMQI Method. Journal of Watershed Engineering and Management, 14(2), 185-201. [in Persian] https://doi.org/10.22092/ijwmse.2021.353586.1881

Gündüz, O., & Şimşek, C. (2021). Assessment of river alteration using a new hydromorphological index. Environ Monit Assess, 193, 226. https://doi.org/10.1007/s10661-021-09018-w

Guo, W., Zhou, H., Jiao, X., Huang, L., & Wang, H. (2022). Hydrologic regime alteration and influence factors in the Jialing River of the Yangtze River, China. Science of the Total Environment, 807, 150902. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.150902

Hajdukiewicz, H., Wyżga, B., Zawiejska, J., Amirowicz, A., Oglęcki, P., & Radecki-Pawlik, A. (2017). Assessment of river hydromorphological quality for restoration purposes: an example of the application of RHQ method to a Polish Carpathian river. Acta Geophysica, 65(3), 423-440. https://doi.org/10.1007/s11600-017-0044-7

Hasenmueller, E. A., & Robinson, H. K. (2016). Hyporheic zone flow disruption from channel linings: Implications for the hydrology and geochemistry of an urban stream, St. Louis, Missouri, USA. Journal of Earth Science, 27(1), 98-109. https://doi.org/10.1007/s12583-016-0632-5

Ilanloo, M. (2025). Evaluation of River Hydromorphology Using the Morphological Quality Index (MQI): A Case Study of the Megun–Fasham River Section. Revista Brasileira De Engenharia De Biossistemas, 19. https://doi.org/10.18011/bioeng.2025.v19.1251

Ilanloo, M., & Karam, A. (2020). Assessment of hydromorphological conditions of the river using the MQI method (Case study area: JAJROOD River). Applied Researches in Geographical Sciences, 20(56), 35-53. [in Persian] http://dx.doi.org/10.29252/jgs.20.56.35

Mirzaei, N., Ahmadabadi, A., Eftekhari, S., & Lotfi, A. (2024). Evaluation and zoning of the geomorphological quality of the Vardavard River in Tehran. Applied Researches in Geographical Sciences, 24(75), 196–213. [in Persian] http://dx.doi.org/10.61186/jgs.24.75.25

Nezafat Takleh, B., Esfandyari Darabad, F., Mostafazadeh, R. & Abedini, M. (2025). Evaluation and analysis of hydromorphological conditions of the Qorichay River in Ardabil Province using the morphological quality index. (e231233). Journal of Urban and Regional Sustainable Development Studies (JSURDS), e231233. [in Persian] https://www.srds.ir/article_231233.html?

Nosrati, K., Rostami, M., & Etminan, Z. (2020). Assessment of Taleghan River Hydrogeomorphological Conditions Using Morphological Quality Index. Hydrogeomorphology, 6(21). 133-154. [in Persian] https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23833254.1398.6.21.7.2

Rein Moshe, F., Sternberg, M., Ratner, T., Drori, I., & Egozi, R. (2022). Customizing the Morphological Quality Index (MQI) to evaluate streams in Eastern-Mediterranean ecosystems. Environmental Challenges, 9, 100612. https://doi.org/10.1016/j.envc.2022.100612

Rezaei, M., Khaleghi, S., & Hosseinzadeh, M., M. (2022). The Evaluation of Hydromorphological Conditions of Taleghan River Using MQI and RQI Methods for Environmental Planning. Geography and Enviromental Sustainability, 12(4), 101-117. [in Persian] https://doi.org/10.22126/ges.2022.7973.2548

Rinaldi, M., Belletti, B., Van deBund, W., Bertoldi, W., Gurnell, A. M., & Buijse, T. (2013). Restoring rivers for effective catchment management: D1.1 review on eco-hydromorphological methods. Reform Deliverable 1.1, 1–109. https://www.researchgate.net/publication/282283692_Review_on_ecohydromorphological_methods

Rinaldi, M., Gurnell, A. M., Del Tánago, M. G., Bussettini, M., & Hendriks, D. (2016). Classification of river morphology and hydrology to support management and restoration. Aquatic sciences, 78(1), 17-33. https://doi.org/10.1007/s00027-015-0438-z

Talebi, Z., Ayyoubzadeh, S. A., Mostafavi, H., Hosseinzadeh, M. M., & Shafizadeh, H. (2024). Morphological Analysis and Assessment of a River Based on Morphological Characteristics, Artificial Structures and Channel Adjustment (Case Study: Talar River - Upstream of the Shirgah). Advanced Environmental Sciences, 22(1), 21-38. [in Persian] https://doi.org/10.48308/envs.2023.1250