جنگ عراق و ایران ؛ بازخوانی ریشه‌های ژئوپلیتیکی در چارچوب نظریه‌های منازعه

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 12 آذر 1404

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2025.95053.1589

نویسنده

دکتر سیّد هادی زرقانی^*

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

جنگ تحمیلی عراق علیه ایران حاصل برهم‌کنش مجموعه‌ای از عوامل جغرافیایی، ژئوپلیتیکی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی در سطوح فردی، ملی و بین‌المللی است. این پژوهش با هدف شناسایی و تبیین مهم‌ترین عوامل جهان‌شمول منازعه و تعیین علل اصلی آغاز جنگ عراق با ایران از منظر مکاتب و نظریه‌های مختلف، با رویکردی کیفی و چندمرحله‌ای انجام شده است. روش تحقیق، کیفی از نوع توصیفی–تحلیلی است. در گام نخست، با بهره‌گیری از دیدگاه مکاتب و نظریه‌های موجود در تحلیل منازعات، از جمله ژئوپلیتیک، واقع‌گرایی، نوواقع‌گرایی، مارکسیسم، سازه‌انگاری و روان‌شناختی، مهم‌ترین علل عام و نظریِ جنگ استخراج شد. سپس «۸۷ پژوهش» مرتبط با جنگ ایران و عراق که به‌شیوه «نمونه‌گیری حداکثری» از منابع فارسی انتخاب شده بودند، با روش تحلیل محتوای کیفی بررسی شدند. فرایند کدگذاری انجام‌شده منجر به شناسایی «۱8 مؤلفه» اصلی به‌عنوان علل بروز جنگ و سنجش میزان انطباق آن‌ها با مکاتب و نظریه های منازعه گردید.یافته‌ها نشان می‌دهد که تبیین ریشه های جنگ عراق و ایران پدیده‌ای پیچیده و چندوجهی است که قابل فروکاستن به یک نظریه واحد نیست. بر این اساس، نظریه‌های ژئوپلیتیک جنگ را ناشی از اختلافات سرزمینی، رقابت‌های ژئواکونومیک، تقابل‌های فرهنگی و نقش قدرت‌های جهانی می‌دانند. مارکسیسم بر منافع نفتی خوزستان و نقش نخبگان حزب بعث تأکید دارد، در حالی‌که واقع‌گرایی ویژگی‌های روان‌شناختی صدام، گرایش توسعه‌طلبانه رژیم بعث و احساس تهدید از انقلاب ایران را عامل اصلی می‌داند. نوواقع‌گرایی بر برهم‌خوردن موازنه قدرت منطقه‌ای و حمایت ابرقدرت‌ها تمرکز دارد، سازه‌انگاری تضادهای هویتی عرب–عجم و گفتمان‌های خصمانه را برجسته می‌کند و رویکردهای روان‌شناختی جاه‌طلبی و خودبزرگ‌بینی صدام را عامل کلیدی در تصمیم‌گیری او معرفی می‌کنند. نوآوری پژوهش در ترکیب تحلیل نظری با تحلیل محتوای کیفی منابع و استخراج مجموعه‌ای نظام‌مند از مؤلفه‌ها است که تصویری جامع و تلفیقی از علل جنگ ارائه می‌کند

کلیدواژه‌ها

جنگ تحمیلی؛ عراق؛ ایران؛ ژئوپلیتیک؛ علل