رویکرد علماء به مشروعیت نهاد سلطنت؛ مطالعه موردی روزگار فتحعلی شاه قاجار

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 48، شماره 1 - شماره پیاپی 96، آبان 1395، صفحه 121-141   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/history.v0i0.50946

نویسندگان

سارا موسوی^* ؛ بهنام علمی نصیر آباد

دانشگاه تهران

چکیده

اوایل عهد قاجار بویژه عصر فتحعلی شاه در تاریخ تشیع دارای اهمیت بسزایی است. از یک سو با وحدت مجدد ایران و ایجاد یک حکومت مرکزی، آرامشی نسبی به مملکت بازگشته و راه تعامل میان علما و حکومت باز شده بود و از سوی دیگر حکومت مستقر برای تداوم خود و نیز حفظ مرزها و مقابله با دیگر قدرت های داخلی و خارجی نیازمند پشتیبانی های مختلفی بود که حمایت علمای شیعه می توانست یکی از بهترین گزینه ها باشد.
مقاله پیش رو به بررسی آراء چهار تن از علمای شیعه- میرزای قمی، شیخ جعفر کاشف الغطاء، ملا احمد نراقی و سید جعفر کشفی- در باب نهاد سلطنت می پردازد. در بررسی متون فقهی، رساله ها و حتی کتب ادبی این دوره که به قلم علمای شیعه به نگارش در آمده اند در ظاهر نوعی ناهماهنگی و عدم انسجام نسبت به مشروعیت نهاد سلطنت دیده می شود که پرسش اصلی این رساله را تحت عنوان «چگونگی رویکرد علمای شیعه به مشروعیت نهاد سلطنت در عصر فتحعلی شاه قاجار» به دنبال داشت. در پاسخ به این پرسش اصلی است که با کاربست چارچوب نظریه نهاد سلطنت اسلامی و با ارائه یک مدل سه وجهیِ دولت آرمانی شیعه، حوزه اختیارات فقیه و واقعیت امر سیاسی موجود، به این نتیجه رهنمون می شویم که علمایی چون میرزای قمی، احمدنراقی، کشفی و کاشف الغطاء با وحدت بر سر موضوع اختیارات فقیه و وجه دولت آرمانی شیعه و با توجه به واقعیات سیاسی موجود درصدد تعامل با نهاد سلطنت آن هم تحت شرایط خاصی بودند.

کلیدواژه‌ها

علمای شیعه؛ سلطنت؛ مشروعیت؛ قاجاریه؛ فتحعلیشاه قاجار

مراجع

آجودانی، ماشاءالله، مشروطه ایرانی، اختران، تهران، 1382.

آقابزرگ تهرانی، محمد حسن، طبقات اعلام الشیعه، دارالمرتضی، مشهد، بی‌تا.

بشیریه، حسین، ناصر جمالزاده، "اشکال گفتمانی علمای شیعه از صفویه تا مشروطیت"، مجله علمی- پژوهشی مدرس علوم انسانی، ش8، 1377، 199-178.

بهبهانی، آقا احمد، مرآت الاحوال جهان نما، تصحیح علی دوانی، مرکز فرهنگی قبله، تهران، 1372.

تنکابنی، میرزا محمد، قصص العلماء، ویرایش محمدرضا حاج شریفی خوانساری، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی حضور، قم، 1383.

حائری، عبدالهادی، نخستین رویارویی های اندیشه گران ایران با دو رویۀ بورژوازی غرب، امیرکبیر، تهران، 1367.

دو رساله از کاشف الغطاء علیه میرزا محمد اخباری، تصحیح رسول جعفریان، مرکز اسناد شورای اسلامی، تهران، 1391.

دهقان نیّری، لقمان، مرتضی دهقان نژاد، سید حسن قریشی کرین، "نگاهی به اندیشه سیاسی میرزای قمی"، فصلنامه علمی- پژوهشی شیعه شناسی، ش25، 1388، 226-195.

رجبی (دوانی)، محمدحسن، مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه دوره قاجار، نی، تهران، 1390.

سپهر، محمد تقی لسان الملک، ناسخ التواریخ، به اهتمام جمشید کیانفر، اسطوره، تهران، 1390.

طباطبایی فر، محسن، نظام سلطانی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه (دوره صفویه و قاجاریه)، نی، تهران، 1384.

عنایت، حمید، نهادها و اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران، روزنه، تهران، 1378.

فراتی، عبدالوهاب، "دولت آرمانی شیعه در اندیشه کشفی"، فصلنامه علمی- پژوهشی شیعه شناسی، ش3و4، 1382، 180-169.

فراتی، عبدالوهاب، "مبانی عقلانیت حکومت مجتهدان در عصر غیبت از دیدگاه جعفر کشفی"، فصلنامه علمی- پژوهشی حکومت اسلامی، ش5، 1376، 179-161.

فراهانی، میرزا عیسی قائم مقام، احکام الجهاد و اسباب الرشاد، تصحیح و مقدمه غلامحسین زرگری نژاد، بقعه، تهران، 1380.

فیرحی، داوود، نظام سیاسی و دولت در اسلام، سمت، تهران، 1388.

فیرحی، داوود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، نی، تهران، 1391.

فیرحی، داوود، "اندیشه سیاسی ملا احمد نراقی"، مجله دانشکده باقرالعلوم، ش5 (17)، 1381، 26-13.

قادری، حاتم، اندیشه سیاسی در اسلام و ایران، سمت، تهران، 1382.

قاضی طباطبائی، حسن، "ارشاد نامه"، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش78، 1347، 383-365.

کدیور، محسن، نظریه‌های دولت در فقه شیعه، نی، تهران، 1376.

کاشف الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، چاپ سنگی، اصفهان، بی‌تا.

کشفی، سید جعفر، میزان الملوک و الطوایف، به کوشش عبدالوهاب فراتی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، 1375.

کشفی، سید جعفر، تحفه الملوک؛ گفتارهایی درباره حکمت سیاسی، به کوشش عبدالوهاب فراتی، مؤسسه بوستان کتاب قم، قم، 1381.

مدرس، محمد علی، ریحانه الادب، تبریز، بی‌تا، خیام، بی‌تا.

مدرسی طباطبایی، "پنج نامه از فتحعلی شاه به میرزای قمی"، مجله بررسی‌های تاریخی، ش10(4)، 1354، 276-245.

مزینانی، محمد صادق، اندیشه سیاسی محقق نراقی، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، قم، 1381.

میرزای قمی، جامع الشتات، تصحیح مرتضی رضوی، مؤسسه کیهان، تهران، 1371.

نراقی، ملا احمد، شئون فقیه ( ترجمه بخش تحدید ولایه الحاکم از کتاب عواید الایام)، ترجمه جمال موسوی، واحد تحقیقات بنیاد بعثت، تهران، بی‌تا.

نراقی، ملا احمد، معراج السعاده، به اهتمام علی علمی، انتشارات علمی، تهران، 1332.

نراقی، ملا احمد، مستند الشیعه، مؤسسه آل بیت، قم، 1415ق.