تأملی فقهی در ماده 873 قانون مدنی (تعمیم میراث غرق شدگان و زیرآوارماندگان به سایر مرگ‌های مشتبه)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 44، شماره 2 - شماره پیاپی 89، مرداد 1391، صفحه 63-87   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v1i1.9492

نویسندگان

محمد براری لاریمی^{* 1}؛ محمد محسنی دهکلانی²

¹دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی

²استادیار دانشگاه مازندران

چکیده

شرط ارث بردن وارث از مورِّث خود چنانکه صدر ماده 875 قانون مدنی تصریح کرده، زنده بودن وارث در حین فوت مورِّث است؛ لذا برای آن که کسی از دیگری ارث ببرد، باید حیات او در زمان فوت مورِّث محقق و معلوم باشد؛ اما ماده 873 قانون مدنی مطابق مقررات فقه مدنی از حکم قاعدۀ عدم توارثِ دو نفری که تقدم و تأخر فوت آنان مجهول است، موردی را که سبب فوت آنان غَرَق و هدم باشد، استثناء نموده و هر یک را وارث دیگری شناخته است. این در حالی است که دو استثنای یادشده، مخالف با اصل و قاعدۀ عمومی حاکم بر ارث در فقه و حقوق است؛ بر این اساس سؤالاتی به ذهن متبادر می شود که عمده ترین آن ها، پرسش از ملاک حکم توارث است که سبب شده دو مورد مذکور به عنوان استثناء در نظر گرفته شود؛ و هم چنین این که آیا این حکم قابلیت تعمیم در موارد مشابه را که تقدم و تأخر فوت اشخاص مجهول است، دارد یا خیر؟
با عنایت به اهمیت موضوع و ضرورت بررسی جامع و شفاف آن، پژوهش حاضر با مراجعه به متون فقهی عامه و خاصه از طریق مطالعۀ تطبیقی در حقوق اسلامی سعی نموده دیدگاه مشهور فقها را که تفسیر مضیق از ادله دارند، مورد نقد و بررسی قرار دهد و از رهگذر تضعیف دلایل ایشان و تقویت نظریۀ مخالف، ضرورت اصلاح ماده 873 قانون مدنی را آشکار سازد.

کلیدواژه‌ها

توارث؛ غرق‌شده ها؛ زیر آوار رفته ها؛ مشتبه‌ بودن تقدم و تأخر فوت؛ ماده 873 قانون مدنی

مراجع

إبن أثیر، محمد بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق: طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناخی، الطبعه الرابعه، اسماعیلیان، قم، 1364ق.

إبن إدریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، الطبعه الثانیه، موسسه النشر الاسلامی، قم 1411 ق.

إبن بابویه قمی، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، الطبعه الثانیه، جامعه المدرسین، قم، 1413 ق.

إبن حمزه طوسی، محمد بن علی،  الوسیلة الی نیل الفضیلة، تحقیق: محمد حسون، الطبعه الاولی، مکتبه السید المرعشی، قم، 1408ق.

ابن رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، تحقیق: خالد العطار، دار الفکر، بیروت، 1415 ق.

إبن سکیت الاهوازی، ترتیب اصلاح المنطق، تحقیق: محمد حسن بکایی، الطبعه الاولی، مجمع البحوث الاسلامیه، مشهد 1412 ق.

إبن علامه، حسن بن یوسف بن مطهر، إیضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، تحقیــق، تعلیــق: سیـد حسین موسوی کرمانی، شیخ علی پناه إشتهاردی، شیخ عبد الرحیم بروجردی، الطبعه الاولی، مطبعه العلمیه، قم، 1378ق.

إبن طی فقعانی، زین الدین علی، الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات و الایقاعات و العقود، تحقیق: محمد برکت، مکتبه مدرسه امام عصر(عج)، شیراز، 1418 ق.

إبن فهد حلی، أحمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق: شیخ مجتبی العراقی، مؤسسه النشر الإسلامی، قم، 1411 ق.

إبن قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، الطبعه الاولی، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1414 ق.

إبن منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، نشر ادب حوزه، قم، 1405 ق.

بهوتی، کشاف القناع، تحقیق: محمد حسن اسماعیل شافعی، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1418 ق.

حر عاملی، محمد بن حسن،  وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، موسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، قم، 1414 ق.

حسینی عاملی، سید محمد جواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، الطبعه الاولی، دار التراث، بیروت، 1418 ق.

حلبی، أبی الصلاح، الکافی فی الفقه، تحقیق: رضا استادی، مکتبه الإمام أمیر المؤمنین علی(ع)، اصفهان، 1403 ق.

خمینی، روح الله، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریر الوسیلة، الطبعه الثانی، مطبعه الآداب، نجف، 1390 ق.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، الطبعه الثانی، دار الزهراء، بیروت، 1403 ق.

دیلمی، حمزه بن عبد العزیز، المراسم العلویة فی الأحکام النبویة، تحقیق: سید محسن حسینی أمینی، المعاونیه الثقافیه للمجمع العالمی لأهل البیت علیهم السلام، قم، 1414 ق.

زبیدی، سید محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، مکتبه الحیاه، بیروت، [بی‌تا].

زحیلی، وهبه، فقه الاسلامی و ادلته ، دار الفکر، بیروت،  1422ق.

شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1377 ق.

شهید ثانی، زین ‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، تحقیق: سید محمد کلانتر، الطبعه الاولی، المطبعه الأمیر، قم، 1410ق.

ــــــــ ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، الطبعه الاولی، موسسه المعارف الاسلامیه، قم، 1413 ق.

شهیدی، مهدی، ارث، چاپ پنجم، انتشارات مجد، تهران، 1381.

طباطبایی، سید علی ‌بن محمد علی، ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، الطبعه الاولی، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، قم، 1419 ق.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، الطبعه الثانیه، نشر الثقافه الاسلامیه، طهران، 1408 ق.

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق: محمد باقر بهبودی، مکتبه المرتضویه، بی جا، 1351.

ـــــــــ ، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، تحقیق: آغا بزرگ طهرانی، اوفست منشورات قدس قم، بیروت، بی‌تا.

ـــــــــ ، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة، تحقیق: سید حسن الموسوی خرسان، شیخ محمود آخوندی، الطبعه الرابعه، دار الکتب الاسلامیه، طهران، 1365 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین، تحقیق: شیخ حسین اعلمی، الطبعه الاولی، انتشارات فقیه، تهران، 1368.

ـــــــــ ، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، موسسه آل البیت(ع)، مشهد، بی تا.

ـــــــــ ، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال والحرام، الطبعه الأولی، مؤسسة النشر الإسلامی، قم ، 1413 ق.

ـــــــــ ، مختلف الشیعة فی الأحکام الشریعة، الطبعه الاولی، تحقیق: موسسه النشر الاسلامی، جامعه المدرسین، قم، 1413 ق.

ف‍اض‍ل‌ ل‍ن‍ک‍رانی‌، محمد، التفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة، اعتماد، قم، 1427 ق.

فاضل هندی، محمد بن حسن بن محمد اصفهانی، کشف اللثام، مکتبه مرعشی نجفی، قم، 1405ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، الطبعه الثانیه، دار الهجره، بی جا، 1409 ق.

کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی(شفعه، وصیت، ارث)، چاپ ششم، نشر میزان ، تهران، 1385.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی اکبر غفاری، الطبعه الثالثه، دار الکتاب الاسلامیه، طهران، 1367 ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: سید صادق شیرازی، الطبعه الثانیه، انتشارات الاستقلال، طهران، 1409 ق.

محقق سبزواری، محمد باقر، کفایه الأحکام، تحقیق: شیخ مرتضی واعظی أراکی، الطبعه الاولی، موسسه النشر الاسلامی، قم، 1423 ق.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، الطبعه العشر، اسماعیلیان، قم، 1425 ق.

معین، محمد، فرهنگ فارسی، چاپ نهم، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1375.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعه، جامعه المدرسین، قم،1410 ق.

مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، تحقیق: مجتبى عراقی، شیخ علی پناه اشتهاردی، حسین یزدی، الطبعه الاولی، جامعه المدرسین، قم، 1404 ق.

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق: شیخ عباس قوچانی، الطبعه السادسه، دار الکتب الاسلامیه، طهران، 1398 ق.

نراقی، احمد، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، الطبعه الاولی، مطبعه ستاره، قم، 1419 ق.

نووی، محیی الدین، المجوع، دارالفکر، بی جا، بی تا.