تطور معنای رفض و تشیع در منابع رجالی ـ فرقه ای اهل سنت

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 50، شماره 1 - شماره پیاپی 100، تیر 1397، صفحه 89-110   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhc.v50i1.75694

نویسندگان

حسن نقی زاده^* ؛ حسن نمکی نوقاب

دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

فهم معنای دقیق اصطلاح‌ها و توجه به تغییر و تحول مولفه‌های معنایی یک واژه یا اصطلاح در طول تاریخ، سبب شناخت واقع‌بینانه‌تری از مسائل و تحلیل درست موارد کاربرد آن می‌شود. از جمله واژگانی که به نظر می‌رسد در طول تاریخ دچار تحول معنایی شده باشند، دو عنوان تشیع و رفض است که هم در فرقه‌شناسی و هم در علم رجال از آن دو بهره گرفته می‌شود. این تحقیق با تحلیل قرائن تاریخی درصدد بازخوانی واژه‌های «رفض و تشیع» در سده‌های نخستین هجری برآمده و به این سوال پاسخ داده که آیا دو تعبیر رفض و تشیع در این قرون صرفاً به شیعیان امامی اطلاق می‌شود یا دایرۀ معنایی فراتر از تشیع امامی داشته و فرقه‌ها و جریان‌های دیگری از تشیع را هم در خود جای می‌دهد؟ این جستار در پی اثبات این مدعا است که بر خلاف تصور اولیه، دو عنوان تشیع و رفض انحصاری بر فرقۀ امامیه ندارد و رجوع به تعاریف خود اهل سنت از این دو اصطلاح و انطباق آن با جریان‌های منتسب به تشیع، بیانگر نوعی توسعۀ معنایی این دو واژه در کاربردهای متقدمان است که به تدریج دچار نوعی تحدید معنایی شده و در تشیع امامی به اصطلاح امروزی خود منحصر شده و عدم توجه به این نکته از سوی برخی از پژوهشگران، تحلیل‌های نادرستی نسبت به کاربرد این دو تعبیر در توصیف راویان ایجاد کرده است.

کلیدواژه‌ها

شیعه؛ رفض؛ رافضی؛ امامیه؛ جریان زیدیه؛ تحول معنایی رفض

مراجع

قرآن کریم.

آقانوری، علی، خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه‌های شیعی در عصر امامان، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1385ش.

ابن‌ابی‌الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

ابن‌الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1412ق.

ابن‌‌تیمیه‌، ابوالعباس احمد، منهاج‌ السنة النبویة فی نقض کلام الشریعه، دار النشر، بیروت، 1406ق.

ابن‌حبان، محمد، کتاب المجروحین، دار المعرفه، بیروت، 1412ق.

ابن‌حجر، احمد بن علی عسقلانی‌، تهذیب التهذیب، دار الفکر ، بیروت، 1404ق.

ابن‌حجر، احمد بن علی عسقلانی‌، تقریب التهذیب، تحقیق: محمد عوامه، دارالنشر و دارالرشید، سوریه، 1406ق.

ابن‌حجر، احمد بن علی عسقلانی‌، فتح الباری، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی و محب الدین الخطیب، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1408ق.

ابن‌حجر، احمد بن علی عسقلانی‌، هدی الساری لفتح الباری؛ مقدمة صحیح البخاری، دارالمعرفه، بیروت، 1379ق.

ابن‌خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، تحقیق: خلیل شحاده، دار الفکر، بیروت، 1408ق.

ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الإستیعاب، به کوشش علی محمد البجاوی، دار الجیل، بیروت، 1412ق.

ابن‌عدی، عبدالله، الکامل، به کوشش یحیی مختار غزاوی، دار الفکر، بیروت، 1409ق.

ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، دار الکتب العلمیه، بی‌جا، بی‌تا.

ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، دار الفکر، بیروت، 1408 ق.

ابن‌منظور، جمال الدین محمد، لسان العرب، نشر ادب الحوزه، قم، 1405ق.

ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، دار المعرفه، بیروت، بی‌تا.

ابن‌اثیر، مجدالدین، النهایة، به‌ کوشش‌ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی‌، موسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1367ش.

ابوهلال‌ عسکری، حسن‌ بن عبدالله، الفروق‌ اللغویة، قاهره‌، 1353ق‌.

ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، 1419ق.

ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان، الزینه، تحقیق: عبدالله سلّوم سامرائی، بی‌جا، بی‌تا.

ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، السنن، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبدالحمید، دار الفکر، بیروت، 1410ق.

اشعری، علی بن اسماعیل‌، مقالات‌ الاسلامیین‌، به‌ کوشش‌ هلموت ریتر، دار النشر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.

الویری، محسن، «گونه‌شناسی انتقادی دیدگاه‌ها در پیدایش تشیع»، در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ش8، پاییز 1391، صص7ـ52.

بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع الصحیح، دارالنشر و دار ابن‌کثیر، بیروت، 1407ق.

بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة، دارالنشر، بیروت، 1977م.

پاکتچی، احمد، «اصحاب حدیث»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1379ش، صص113ـ126.

پاکتچی، احمد ، «امامیه»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10، بنیاد دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، صص158ـ176.

تاره، مسعود، «جارودیه»، در دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج17، بنیاد دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، صص262ـ264.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایة فی علم الروایة، دار الکتاب العلمیه، بیروت، 1409ق.

ذهبی، شمس‌الدین محمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، به کوشش عمر تدمرى، دار الکتاب العربى، بیروت، 1407 ق.

ذهبی، شمس‌الدین محمد، سیر أعلام النبلاء، به کوشش شعیب الأرنؤوط و حسین أسد، مؤسسة الرساله، بیروت، 1413ق.

ذهبی، شمس‌الدین محمد ، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: شیخ علی محمد معوض وشیخ عادل أحمد عبدالموجود، دار النشر، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1995 م.

زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق مجموعة من المحققین، دارالنشر، بی‌جا، بی-تا.

سبحانی، جعفر، الملل و النحل، مرکز مدیریت حوزۀ علمیه، قم، 1336ش.

شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1410ق.

شهرستانى‌، محمد، الملل‌ و النحل‌، به‌ کوشش‌ محمد سید کیلانى‌، دار النشر، بیروت، 1395ق.

صبحی، احمد محمود، فی علم الکلام، بی‌جا، 1411ق.

صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، تحقیق: حبیب‌الرحمن اعظمی، المجلس العلمی، بیروت، بی‌تا.

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، مکتبة العلوم و الحکم، موصل، 1404ق.

طوسى، محمد بن حسن، رجال، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1427ق.

طوسى، محمد بن حسن، الفهرست، تصحیح: محمدصادق بحرالعلوم، مکتبة المرتضویة، نجف، 1420ق.

عجلی‌، احمد بن عبدالله، تاریخ‌ الثقات‌، به‌ کوشش‌ امین‌ قلعجی‌، دار الکتب العربی، بیروت‌، 1405ق.

عقیلی، محمد بن عمرو، کتاب الضعفاء الکبیر، به کوشش عبدالمعطی‌ امین‌ قلعجی‌، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1404ق.

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، دارالفکر، تهران، ‎۱۴۰۳ق.

قاضی مسوری، احمد بن سعدالدین، الرسالة المنقذة من الغوایة فی الطرق الروایه، تحقیق: حمود بن عبدالله اهنوی، مکتبه البدر، بی‌جا، 1417ق.

قاسمی، الیاس، امام بخاری و جایگاه صحیحش، مرکز چاپ و نشر، بی‌جا، 1390ش.

مزی، یوسف بن زکی، تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، دار النشر، مؤسسة الرسالة، بیروت، 1980م.

نصر بن مزاحم، وقعة صفین، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مکتبة آیةالله مرعشی، قم، 1382ق.

ناشئ اکبر، ابوالعباس عبدالله، مسائل الامامه، تحقیق: فان اس، بیروت، 1971م.

نسایی، احمد بن شعیب، خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، قم: دارالثقلین، ۱۳۷۷ش.

نوبختی، ‌حسن‌ بن‌ موسی‌، فرق الشیعه، مطبعة الدوله، استانبول، 1931م.

Kohlbeg, “the term Rafida in Imami Shia Usage”, in Journal of the American Oriental Society, v.99, 1979, pp.677-679.

Van Ess, Josef, Theology and Society in the Second and Third Centuries of the Hijra, translated by John Okan, Leiden, Brill, 1990.