نقش مدیریت بهینه ی مصرف آب کشاورزی جهت افزایش بهره وری و پایداری منابع آب دشت های بحرانی در نواحی خشک و کم آب کشور (مطالعه ی موردی: غرب دشت بیرجند )

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 9، دوره 9، شماره 1 - شماره پیاپی 16، شهریور 1390   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geography.v9i16.11035

نویسندگان

محمود فال سلیمان^* ؛ بهاره چکشی

چکیده

امروزه بشر در جریان شتابان توسعه برای تأمین آب با مشکلات زیادی روبرو است. این وضعیت دراقلیم های خشک کم بارش، که اکوسیستم های دخیل در تأمین آب شکننده تر است، با وقوع خشکسالی‌ها و برداشت بی رویّه از ذخایر آب ، برنامه ریزان را با شرایط بحرانی تری روبرو ساخته است. محدودیت منابع آبی، رشد سریع جمعیت و نیاز به تولید بیشتر، سبب شده است که بخش کشاورزی، نسبت به سایر بخش های مصرف کننده آب، تقاضای بیشتری برای مصرف داشته باشد. بنابراین، مهمترین چالش بخش کشاورزی این مناطق در شرایط کنونی چگونگی تولید بیشتر غذا از آب کمتر است. ایران با متوسط نزولات آسمانی دویست وپنجاه ودو میلی متر در سال در زمره ی مناطق خشک جهان محسوب می شود. شصت وپنج درصد کشور ما را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد، که به طور متوسط مقدار بارندگی در آنها از صدوپنجاه میلی متر در سال کمتر است. در بیشتر این مناطق تنها منبع آبی تأمین کننده تقاضای بخش های اقتصادی و اجتماعی ذخایر آبی آبخانه هاست که در چند دهه ی اخیر به دلیل مازاد برداشت ها با بیلان منفی روبرو شده اند. در خراسان جنوبی از مجموع سی دشت، سیزده دشت ممنوعه و سه دشت حالت بحرانی دارد. حاکمیت این شرایط به دلیل مصرف آبی گسترده ای است که جهت فعالیت های کشاورزی صورت می گیرد در حال حاضر نود و یک درصد آب به دست آمده از آبخانه ها در بخش کشاورزی مصرف می-شود. در دشت بیرجند افت سطح ایستابی سفره از بیست ویک سانتی متر به شصت سانتی متر رسیده است. در این مقاله بررسی شاخص های بهره برداری آب کشاورزی در محدوده ی غرب دشت نشان دهنده ی کمترین بازده اقتصادی و اتلاف این منبع مهم زیست محیطی است. کشت هایی مانند یونجه و چغندرقند با مصرف بالای آب و بازدهی اندک اقتصادی، کمترین بهره وری آب مصرفی را نشان داده است. با توجه به بالا بودن میزان مصرف آب و بازدهی اندک اقتصادی محصولات زراعی در واحد مصرف آب، به منظور تحقّق پایداری منابع آبی دشت بیرجند وبهبود وضعیت اقتصادی بهره برداران زراعی، ضروری است تا تغییراتی در ترکیب و الگوی کشت صورت گیرد. نتایج حاکی از آن است که جایگزینی پنبه به جای کشت چغندرقند و یونجه و همچنین ذرت علوفه ای به عنوان یک کشت جدید و تکمیلی پس ازبرداشت محصول گندم و جو انتخاب های مناسبی است. این نوآوری به عنوان یکی از راههای کم کردن نیاز به آب، که خود موجب برداشت کمتر از آبخانه دشت بیرجند می شود، سبب بالا رفتن در آمد ناخالص زراعی نیز در منطقه خواهد شد.
کلیدواژه ها: حوضه ی آبریز، افت سطح ایستابی، آبخان، الگوی کشت، بهره وری، آب کشاورزی.