تحول مفهوم اساطیر الاولین در تفاسیر

علوم قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 47، شماره 2 - شماره پیاپی 95، مهر 1394، صفحه 49-73   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/naqhs.v47i2.19337

نویسنده

محمدرضا حسنی جلیلیان^*

دانشگاه لرستان

چکیده

نخستین بار در تفسیر مقاتل بن سلیمان آمده است: «نضر بن حارث» که با روایات ایران باستان آشنایی داشت، مدعی شد قرآن «اساطیر الاولین» یعنی داستان‌هایی همچون داستان رستم و اسفندیار است. پس از مقاتل، اغلب مفسران سخن او را نقل و «اساطیرالاولین» را به افسانه‌ها و داستان‌های اقوام باستانی ترجمه و تفسیر کرده‌اند. این تلقی از مفهوم اساطیرالاولین در تفاسیر متأخر نیز دیده می‌شود. در این مقاله سیر تحول مفهوم اساطیر الاولین در تفاسیر بررسی شده است. همچنین علاوه بر آن‌چه محققان گفته‌اند، برای اثبات این فرض که مقصود از اساطیر الاولین، مضامین کتب مقدس پیش از قرآن است، دلایلی به شرح زیر عرضه شده است: 1- معناشناسی واژه‌های «الاساطیر» و «الاولین» در محور هم‌نشینی آیات قرآن. 2- عدم تناسب مضامین قرآن با افسانه‌هایی چون رستم و اسفندیار. 3- تصدیق کتب آسمانی پیش از اسلام در قرآن. 4- موضوع افک و افترا. 5- مضامین قبل و بعد آیاتی که ترکیب «اساطیرالاولین» در آن‌ها ذکر شده است.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ تفاسیر؛ اساطیرالاولین؛ نضربن ‌حارث

مراجع

قرآن کریم

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم (ابن أبی حاتم)، عربستان سعودی: مکتبه نزار مصطفی الباز، چاپ سوم، 1419 ق.

ابن عطیه، عبدالله بن غالب، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1422 ق.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، غریب القرآن، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم (ابن کثیر)، تحقیق محمدحسین شمس‌الدین، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت: دار صادر، چاپ سوم، 1414 ق.

ابن هاشم، شهاب‌الدین احمد بن محمد، التبیان فی تفسیر غریب القران، بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1423 ق.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روح الجنان فی تفسیرالقرآن، دکتر جعفر یاحقی و دکتر محمد مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1408 ق.

آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصر، تیسیر الکریم الرحمن، بیروت: مکتبه النهضه العربیه، 1408 ق.

بحرانی، هاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القران، تهران: بنیاد بعثت، 1416 ق.

بروجردی، محمد ابراهیم، تفسیرجامع، تهران: انتشارات صدر، چاپ ششم، 1366.

بلاذری، احمدبن حسین، انساب ‌الأشراف، تحقیق محمد حمیدالله، مصر: دارالمعارف، 1959 م.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوارالتنزیل و اسرار التأویل، تحقیق محمد بن عبدالرحمن المرعشی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، 1418 ق.

ثعلبی نیشابوری، احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1422 ق.

جفری، آرتور، واژه‌های دخیل قرآن، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: توس، 1386.

حقی، اسماعیل بن مصطفی، تفسیر روح البیان، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.

خلف الله، محمداحمد، الفن القصصی فی القران الکریم، عرض و تحلیل خلیل عبدالکریم، لندن: سینا للنشر، مؤسسه انتشارات العربی، چاپ چهارم، 1999.

ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا، ترجمه اسباب نزول، تهران: نشر نی، 1383.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داودی، دمشق: دارالعلم الدار الشامیة، 1412 ق.

زحلیی، وهبه بن مصطفی، تفسیر الوسیط (الزحیلی)، دمشق: دارالفکر، 1422 ق.

سغدی، حسین بن مسعود، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، تحقیق عبدالرزاق المهدی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، 1420 ق.

سمرقندی، نصر بن محمد، بحر العلوم، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

سورآبادی، عتیق بن محمد، تفسیر سورآبادی، تحقیق علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: فرهنگ نشر نو، 1380.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، تفسیر الجلالین، بیروت: مؤسسه النور للموطبوعات، 1416 ق.

شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت: دارابن کثیر، دار الکلم الطیب، 1414 ق.

شیرازی، محمدحسین، تقریب القران الی الاذهان، بیروت: دارالعلوم، 1424 ق.

صادقی تهرانی، محمد، البلاغ فی تفسیرالقرآن بالقرآن، قم: مؤلف، 1419 ق.

طباطبایی، محمدحسین، ترجمه تفسیرالمیزان، ترجمه‌ سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1374.

طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق رضا ستوده، تهران: فراهانی، 1360.

طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه‌ جوامع الجامع، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1377.

طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران: دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، 1377.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه، 1412 ق.

طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع ‌البحرین، تحقیق سید احمد حسینی، تهران: کتابفروشی مرتضوی، 1375.

طیب حسینی، سید محمود، «نقدی بر معنی شناسی اساطیر در قرآن کریم»، مطالعات اسلامی، علوم قرآن و حدیث، سال 42، شماره پیاپی 3/85، 1389، صص 153-174.

طیب حسینی، سید محمود، «تأملاتی بر گرایش‌های تفسیر ادبی معاصر»، قرآن شناخت، سال دوم، شماره دوم، 1388، صص 147-165.

طیب حسینی، سید محمود، «نقدی بر استدلال احمد خلف الله در باب وجود قصه‌ی اسطوری در قرآن»، قرآن شناخت، سال دوم شماره اول، 1388، صص 163-141.

طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات اسلام، 1378.

عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: صدوق، 1360.

علایی، مشیت، «کتاب مقدس به منزله متن ادبی»، ادب پژوهی، شماره اول، بهار 1386، صص 88-69.

غرناطی ابن جزی، محمد بن احمد، کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، تحقیق دکتر عبدالله خالدی، بیروت: شرکت دارالارقم بن ابی‌الارقم، 1416 ق.

فخر رازی، ابوعبدالله محمد، مفاتیح الغیب، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، 1420 ق.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم: انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الاصفی فی تفسیر القران، تحقیق محمدحسین دایتی و محمدرضا نعمتی، قم: تبلیغات اسلامی، 1418 ق.

قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکزفرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1383.

قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371.

قرشی، علی اکبر، تفسیراحسن الحدیث، تهران: بعثت، چاپ سوم، 1377.

قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، تحقیق سید طیب موسوی، قم: دارالکتاب، چاپ چهارم، 1367.

قمی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد، 1368.

کاشانی، فتح‌الله بن شکرالله، تفسیر منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، تهران: کتابفروشی محمد حسن علمی، 1326.

کرمی حویزی، محمد، التفسیر لکتاب الله المنیر، قم: چاپخانه علمیه، 1402 ق.

معمر بن مثنی، ابو عبیده، مجاز القرآن، تحقیق محمد فواد سزگین، قاهره: مکتبة الخانجی، 1381 ق.

مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1424 ق.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق عبدالله محمود شحاته، بیروت: دارإحیاء التراث، 1423 ق.

میبدی، احمد بن محمد، کشف الأسرار و عدة الأبرار، تحقیق علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371.

نجفی شیرازی، محمد بن حبیب الله، ارشاد الاذهان الی القرآن، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1419 ق.

نخجوانی، نعمت الله بن محمود، الفواتح الإلهیه و المفاتح الغیبیة، مصر: داررکانی للنشر، 1999 م.

نیشابوری، حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، تحقیق شیخ زکریا عمیرات، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1416 ق.