بررسی فقهی حقوقی حاجبیت یا عدم حاجبیت «حمل» در حجب اخوه نسبت به مادر

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 47، شماره 1 - شماره پیاپی 100، اردیبهشت 1394، صفحه 119-142   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v47i20.28596

نویسندگان

سید محمد مهدی قبولی درافشان^{* 1}؛ سید جمال الدین موسوی تقی آبادی²

¹دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق خصوصی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

برادران و خواهران متوفی با شرایطی می‌توانند موجب حجب نقصانی و نیز حجب از رد، نسبت به مادر متوفی گردند. مسأله حاجبیت اخوه نسبت به مادر در فقه امامی مستند به آیه شریفه یازده سوره مبارکه نساء بوده و در حقوق موضوعه ایران نیز به موجب بند ب ماده ۸۹۲ قانون مدنی مقرر گردیده است. در این میان با توجه به عدم تصریح مستندات مزبور در مورد حاجبیت یا عدم حاجبیت حمل، این سؤال از نظر فقهی و حقوقی مطرح و محل اختلاف است که آیا حمل نیز می‌تواند به عنوان برادر یا خواهر حاجب مادر گردد؟ این جستار با بررسی استدلالی موضوع به روش توصیفی تحلیلی در فقه امامیه و حقوق ایران، ضمن ارائه و نقد ادله ارائه شده برای هر دو احتمال حاجبیت و عدم حاجبیت حمل نسبت به مادر، به این نتیجه دست یافته است که نظریه عدم حاجبیت حمل نسبت به مادر به‌ویژه با توجه به تردید در صدق عنوان برادر یا خواهر (اخوه) بر حمل و تمسک به اصل عدم حجب در فقه امامی و نیز حقوق ایران اقوی به نظر می‌رسد.

کلیدواژه‌ها

ارث؛ حجب نقصانی؛ حجب از رد؛ اخوه؛ حمل؛ مادر

مراجع

قرآن کریم.

 

ابن بابویه، محمد‌بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.

 

ابن فهد حلی، احمد بن محمد، المهذب البارع، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.

 

اراکی، محمد علی، رسالتان فی الإرث ونفقة الزوجة، قم، مؤسسة در راه حق، ۱۴۱۳ق.

 

اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة الوصول إلى حقائق الأصول، تقریرات توسط حسن سیادتی سبزواری، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.

 

اصفهانى، محمد حسین، نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، قم، انتشارات سید الشهداء (ع)، ۱۳۷۴.

 

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات کتابفروشی الاسلامیه، ۱۳۸۶.

 

امامی، مسعود، «اجماع مدرکی»، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۶۰، زمستان ۱۳۸۸، صص۱۳۲-۱۱۰.

 

انصاری، محمد علی، الموسوعة الفقهیة المیسرة، بی‌جا، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.

 

انصارى شیرازى، قدرت الله و دیگران، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم السلام، ۱۴۲۹ق.

 

آبی، حسن‌بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۰ق.

 

آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین، کفایة الأصول، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۰۹ق.

 

آل عصفور، حسین بن محمد، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم، مجمع البحوث العلمیة، بی‌تا.

 

بحر العلوم، محمد بن محمد تقی، بلغه الفقیه، تهران، انتشارات مکتبة الصادق، ۱۴۰۳ق.

 

پور‌مولا، سید محمد هاشم، «حق و حکم در فقه امامیه»، پژوهش‌نامه حقوق الاسلامی، دانشگاه امام صادق (ع)، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۰، صص۸۶-۶۵.

 

ترحینى عاملى، سید محمد حسین، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، دار‌الفقه للطباعة و النشر، ۱۴۲۷ق.

 

جعفری بهزاد‌کلائی، محسن، شرط وجود وارث در تحقق ارث، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)، ۱۳۸۹.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، دوره حقوق مدنی: ارث، تهران، انتشارات گنج دانش، ۱۳۸۴.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، مجموعه محشی قانون مدنی، تهران، انتشارات کتابخانه گنج دانش، ۱۳۸۲.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، وصیت- ارث، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۴.

 

جمعى از پژوهشگران، موسوعة الفقه الالاسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، ۱۴۲۳ق.

 

جوری، محمد اسحاق، ارث با نگاهی تطبیقی (حقوق، مذاهب پنجگانه اسلام، مسیحی، کلیمی، زرتشتی)، تهران، انتشارات دفتر علم، ۱۳۹۰.

 

حائری، عبد الکریم، درر الفوائد، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

 

حر عاملی، محمد‌بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

حر عاملی، محمد‌بن حسن، هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة (ع)، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.

 

حکیم، محسن، حقائق الأصول، قم، مکتبة بصیرتی، ۱۴۰۸ق.

 

خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، قم، مؤسسة مطبوعات دار العلم، بی‌تا.

 

خمینی، روح‌الله، حاشیه بر رساله ارث ملاهاشم خراسانی، بی‌جا، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، ۱۳۸۵.

 

خویی، ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.

 

روحانی، محمدصادق، فقه الصادق علیه السلام، قم، مدرسه امام صادق علیه السلام، ۱۴۱۲ق.

 

زین‌الدین، محمد امین، کلمة التقوى، قم، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.

 

سبزواری، عبد الأعلى، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسة المنار، ۱۴۱۳ق.

 

سیفى مازندرانى، علی اکبر، مبانی الفقه الفعال فی القواعد الفقهیة الأساسیة، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۴۲۵ق.

 

شوشتری، محمدتقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران، کتابفروشی صدوق، ۱۴۰۶ق.

 

شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، اللمعه الدمشقیه، قم، انتشارات دار‌الفکر، ۱۴۱۱ق.

 

شهید ثانی، زین ‌الدین ‌بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، بی‌جا، انتشارات جامعه النجف الدینیه، بی‌تا.

 

شهید ثانی، زین ‌الدین ‌بن علی، ‌مسالک‌الأفهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامی، ۱۴۱۸ق.

 

شهیدی، مهدی، ارث، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۷.

 

صاحب جواهر، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸.

 

صدر، محمد صادق، ماوراء‌ الفقه، بی‌جا، المحبین للطباعة والالنشر، ۱۴۲۷ق.

 

صیمرى، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار الهادی، ۱۴۲۰ق.

 

طباطبایى قمى، تقى، مبانی منهاج الصالحین، قم، منشورات قلم الشرق، ۱۴۲۶ق.

 

طباطبائی کربلایی، علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۲ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، ۱۳۸۷ق.

 

طوسى، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.

 

عاملی غروی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.

 

عدل، مصطفی، حقوق مدنی، قزوین، انتشارات طه، ۱۳۸۵.

 

عراقی، ضیاء الدین، تنقیح الأصول، تقریرات توسط سید محمد رضا طباطبائی، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۱ق.

 

عراقی، ضیاء الدین، مقالات الأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.

 

عراقی، ضیاء الدین، نهایة الأفکار، تقریرات توسط محمد تقی بروجردی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، تبصره المتعلمین، تهران، انتشارات فقیه، ۱۳۶۸.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام، بی‌جا، مؤسسة امام صادق (ع)، ۱۴۲۲ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.

 

علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات الاسلامی، ۱۴۱۳ق.

 

على‌یارى غروى، مولى‌على، إیضاح الغوامض فی تقسیم الفرائض، قم، بنیاد فرهنگ اسلامى، ۱۴۲۱ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة- الطلاق و المواریث، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار (ع)، ۱۴۲۱ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیة، قم، بی‌نا، ۱۴۱۶ق.

 

فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة- الإجارة، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار علیهم السلام، ۱۴۲۴ق.

 

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوى، ۱۴۲۵ق.

 

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف ‌اللثام، قم، منشورات مکتبه آیه الله العظمى المرعشی النجفی و مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۰۵ق.

 

فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد، بی‌جا، مؤسسة اسماعیلیان، ۱۳۸۹ق.

 

فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، بی‌جا، مجمع الذخائر الالاسلامیة، ۱۴۰۱ق.

 

قافی، حسین و سعید شریعتی فرانی، اصول فقه کاربردی، قم و تهران، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت، ۱۳۹۰.

 

قبله‌ای خویی، خلیل، «بررسی احکام فقهی و حقوقی حجب و حاجبین و محجوبین»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوقی دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری، شماره ۲۳ و ۲۴، ۱۳۸۰، صص۱۳۵-۱۱۳.

 

قبله‌ای خویی، خلیل، «بررسی احکام فقهی و حقوقی حمل و جنین»، فصلنامه دیدگاه‌های حقوقی دانشکده علوم قضایی و خدمات اداری، شماره ۲، تابستان ۱۳۷۵، صص۸۶-۵۷.

 

قبله‌ای خویی، خلیل، ارث، تهران، سمت، ۱۳۸۹.

 

کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی: درس‌هایی از شفعه ـ وصیت ـ ارث، تهران، انتشارات میزان، ۱۳۸۶.

 

کاتوزیان، ناصر، دوره مقدماتی حقوق مدنی؛ ارث، تهران، انتشارات میزان، ۱۳۸۹.

 

کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، تهران، انتشارات شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۵.

 

کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران، انتشارات میزان، ۱۳۸۹.

 

کاشف الغطاء، عباس، الفوائد الجعفریة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

گنجوی، محمد تقی، ارث در اسلام، بی‌جا، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات الاسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۰.

 

مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، مکتبة آیة الله المرعشی، ۱۴۰۷ق.

 

مجلسی، محمدتقی بن مقصودعلی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسة فرهنگى اسلامى کوشانبور، ۱۴۰۶ق.

 

محقق حلی، جعفر‌بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، ۱۴۱۸ق.

 

محقق حلی، جعفر‌بن حسن ، شرائع الإسلام، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.

 

محقق سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایه ‌الاحکام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.

 

محمدی، ابوالحسن، «اجماع»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، شماره ۱۰ و ۱۱، تابستان و پائیز ۱۳۵۱، صص۱۵۸-۱۴۸.

 

محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق الاسلامی یا اصول فقه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۱.

 

مصلحی عراقی، علی حسین، «حجب در قانون مدنی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، شماره ۶۴، تابستان ۱۳۸۳، صص۱۸۵-۱۵۵.

 

_ مصلحی عراقی، علی حسین، حقوق ارث، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۹۰.

 

مظفر، محمد‌رضا، أصول الفقه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.

 

مکارم شیرازی، ناصر، کتاب‌النکاح، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه‌السلام، ۱۴۲۴ق.

 

موسوی بجنوردی، محمد، علم اصول، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۵.

 

موسوى اردبیلى، عبد الکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، مؤسسة الالنشر لجامعة المفید رحمه الله، ۱۴۲۷ق.

 

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک، تهران، مکتبه الصدوق، ۱۴۰۵ق.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم ‌بن محمد حسن، قوانین الأصول، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

 

نراقی، احمد‌بن محمد مهدی، مستند الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۹ق.

 

نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، ۱۴۱۵ق.

 

نوبخت، حسین، شیوه‌های تفسیر قوانین مدنی، تبریز، انتشارات فروزش، ۱۳۸۸.