وظایف و حقوق متقابل مالک و ضامن پس از پرداخت بدل حیلوله

فقه و اصول

مقاله 3، دوره 48، شماره 3 - شماره پیاپی 106، مهر 1395، صفحه 69-89   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fiqh.v0i0.40200

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ معصومه حمیدی²؛ ابوالحسن بختیاری³

¹دانشیار دانشگاه یاسوج

²دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه یاسوج

³استادیار گروه معارف دانشگاه یاسوج

چکیده

بدل حیلوله، غرامتی است که پس از متعذّر شدن عین مضمونه به مالک آن پرداخت می‌شود. قانون مدنی ایران، به پیروی از رأی مشهور فقیهان، اصل پرداخت این غرامت را پذیرفته اما در خصوص حقوق و تکالیف مالک و ضامن پس از پرداخت بدل ساکت است؛ لذا وظیفه‌ دادرس درباره این احکام، رجوع به فتاوی معتبر خواهد بود. در نوشتار حاضر تلاش شده است که حقوق و تکالیف ضامن و مالک، از دیدگاه فقهی- حقوقی مورد ارزیابی قرار گیرند. از بررسی احکام بدل حیلوله به دست می‌آید که پرداخت بدل موجب ازاله حق مالک در مطالبه عین مضمونه نخواهد بود و با بر طرف شدن تعذّر، وی حق الزام ضامن به اعاده مبدَّل را خواهد داشت؛ از سوی دیگر، پس از دریافت بدل، مالک عین متعذّر، می‌تواند هر گونه تصرفی را در آن انجام دهد و در مقابل، حق درخواست جبران منافع مال متعذّر را ندارد. در صورتی که بدل حیلوله، توسط دریافت کننده آن به دیگری منتقل شود، پس از اعاده عین اصلی، پرداخت کننده بدل، مستحق مثل یا قیمت آن خواهد بود و در معاوضه بدل و مبدَّل- بر خلاف نظر مشهور- حق حبس متعلق به ضامن است.

کلیدواژه‌ها

بدل حیلوله؛ تعذّر عین؛ منافع بدل و مبدَّل؛ حق حبس

مراجع

قرآن کریم.

 

آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1406 ق.

 

آل کاشف‌الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، نجف اشرف، المکتبة المرتضویة، چاپ اول، 1359 ق.

 

ابن ادریس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، 1410 ق.

 

ابن سعید، یحیی بن احمد، الجامع للشرائع، قم، مؤسسة سید الشهداء العلمیة، چاپ اول، 1405 ق.

 

ابن فارس، احمد بن فارس، معجم مقائیس اللغة، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه قم، چاپ اول، 1404 ق.

 

ابن فهد حلّی، جمال الدین، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1407 ق.

 

اصفهانی، ابو الحسن، وسیلة النجاة مع حواشی الإمام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، چاپ اول، 1422 ق.

 

امامی خوانساری، محمد، الحاشیة الثانیة علی المکاسب، قم، نشر مولف، چاپ اول، بی‌تا.

 

امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ اول، بی‌تا.

 

امین، حسن، غصب و ضمان قهری، روبستون، لندن، چاپ اول، 1362.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب المکاسب المحشّی کلانتر، قم، مؤسسه مطبوعاتی دار الکتاب، چاپ سوم، 1410 ق.

 

انصاری، مرتضی بن محمد امین، کتاب المکاسب، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، قم، چاپ اول، 1415 ق.

 

ایروانی، علی بن عبد الحسین، حاشیة المکاسب، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، 1406 ق.

 

بجنوردی، محمد، قواعد فقهیه، مؤسسه عروج، تهران، چاپ سوم، 1401 ق.

 

بحر العلوم، محمد، بلغة الفقیه، تهران، منشورات مکتبة الصادق، چاپ چهارم، 1403 ق.

 

بلاغی، محمد جواد، الرسائل الفقهیة، قم، مرکز العلوم و الثقافة الإسلامیة، چاپ اول، 1428 ق.

 

بهبهانی، محمد باقر، رساله عملیه متاجر وحید بهبهانی با تعلیقات میرزای شیرازی، تهران، نشر حاج شیخ رضا تاجر تهرانی، چاپ اول، 1310 ق.

 

بهجت، محمد تقی، جامع المسائل، قم، دفتر حضرت آیت الله العظمی بهجت قدس سره، چاپ دوم، 1426 ق.

 

تاجمیری، امیر تیمور، مسئولیت مدنی، ضمان قهری، الزامات مدنی و غیر قراردادی، باقری، چاپ اول، 1375.

 

تبریزی، ابو طالب تجلیل، التعلیقة الاستدلالیة علی تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، چاپ اول، 1421‍ق.

 

تبریزی، جواد، إرشاد الطالب إلی التعلیق علی المکاسب، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ سوم، 1416 ق.

 

تبریزی، جواد، منهاج الصالحین، قم، مجمع الإمام المهدی عجل الله تعالی فرجه، چاپ اول، 1426 ق.

 

ترحینی عاملی، محمد حسین، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، دار الفقه للطباعة و النشر، چاپ چهارم، 1427 ق.

 

جزائری، محمد، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، مؤسسة دار الکتاب، چاپ اول، 1416 ق.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، الفارق، دائرةالمعارف عمومی حقوق، تهران، گنج دانش، چاپ دوم، 1386.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، گنج دانش، تهران، چاپ پنجم، 1391.

 

جعفری لنگرودی، محمد جعفر، مجموعه محشی قانون مدنی، تهران، گنج دانش، چاپ اول، 1379.

 

جمعی از پژوهشگران زیر نظر شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، چاپ اول، 1426 ق.

 

حائری شاهباغ، علی، شرح قانون مدنی، تهران، پنج دانش، چاپ اول، 1376.

 

حسینی عاملی، جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

 

حقیقت پور، حسین و محمد رضا سِید امام، «بازپژوهی اعراض از ملکیت در فقه و حقوق»، نشریه فقه و اصول، شماره 89، 1391، صص 105 تا 124.

 

حمد، عبد الجبار، أحکام الغصب فی الفقه الإسلامی، بیروت، مؤسسة الأعلمی دار التربیة، چاپ اول، 1395 ق.

 

خامنه‌ای، علی، أجوبة الاستفتاءات، قم، دفتر حضرت آیت الله خامنه ای، چاپ اول، 1424 ق.

 

خمینی، امام روح الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بی‌تا.

 

خمینی، امام روح الله، توضیح المسائل المحشّی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ هشتم، 1424 ق.

 

خمینی، امام روح الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، چاپ اول، 1421 ق.

 

خمینی، مصطفی، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی قدس سره، چاپ دوازدهم، 1418 ق.

 

خویی، ابو القاسم، مصباح الفقاهة، قم، انصاریان، بی‌تا.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، سوریه، دار العلم - الدار الشامیة، چاپ اول، 1412 ق.

 

ره پیک، حسن، حقوق مدنی، الزامات بدون قراداد، تهران، بی‌نا، چاپ اول، 1372.

 

روحانی، محمد صادق، فقه الصادق علیه السلام، قم، دار الکتاب مدرسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1412 ق.

 

سبزواری، عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، مؤسسه المنار دفتر حضرت آیة الله سبزواری، قم، چاپ چهارم، 1413 ق.

 

شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1417 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، با حاشیه‎ی کلانتر، کتابفروشی داوری، قم،1410 ق.

 

شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1413 ق.

 

شوشتری، محمد تقی، النجعة فی شرح اللمعة، تهران، کتابفروشی صدوق، چاپ اول، 1406 ق.

 

صاحب جواهر، محمد حسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1404 ق.

 

صافی گلپایگانی، لطف‌الله، هدایة العباد، قم، دار القرآن الکریم، چاپ اول، 1416 ق.

 

صیمری، مفلح بن حسن، غایة المرام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار الهادی، چاپ اول، 1420 ق.

 

طاهری، حبیب الله، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1418 ق

 

طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، 1407 ق.

 

طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، 1387ق.

 

عراقی، آقا ضیاء الدین، حاشیة المکاسب، تقریرات: للنجم‌آبادی، قم، انتشارات غفور، چاپ اول، 1421 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1410ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1420 ق.

 

علامه حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1413 ق.

 

علیشاهی قلعه جوقی، ابوالفضل، «نقد و تحلّیل آرای فقهی در باب قاعده الغاصب یؤخذ بأشق الاحوال و قلمرو مصداقی آن»، مجله فقه و اصول، شماره 89، 1391، صص 125- 150.

 

عمیدی، عمید الدین، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416 ق.

 

فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 141 ق.

 

فخر المحققین حلّی، محمد، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ اول، 1387 ق.

 

فرطوسی حویزی، حسین، التوضیح النافع فی شرح ترددات صاحب الشرائع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1416 ق.

 

فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، منشورات دار الرضی، چاپ اول، بی‌تا.

 

قزوینی، علی موسوی، ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1424 ق.

 

قطان حلی، محمد بن شجاع، معالم الدین فی فقه آل یاسین، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، 1424 ق.

 

قمشه‌ای، محمد علی اسماعیل‌پور، البراهین الواضحات ـ دراسات فی القضاء، نشر پورقمشه‌ای، قم، چاپ اول، بی‌تا.

 

قمی، تقی، دراساتنا من الفقه الجعفری، قم، مطبعة الخیام، چاپ اول، 1400 ق.

 

کاتوزیان، ناصر، الزام‌های خارج از قرارداد، تهران، نشر دانشگاه تهران، چاپ ششم، 1386.

 

کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران، نشر میزان، چاپ یازدهم، 1384.

 

کوه‌کمری، محمد، کتاب البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1409 ق.

 

گلپایگانی، محمد رضا، مجمع المسائل، قم، دار القرآن الکریم، چاپ دوم، 1409 ق.

 

گیلانی، حبیب الله، کتاب الغصب، تهران، احمد شیرازی، چاپ اول، بی‌تا.

 

لاری، عبد الحسین، التعلیقة علی المکاسب، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، 1418 ق.

 

مامقانی، محمدحسن بن عبدالله، غایة الآمال فی شرح کتاب المکاسب، مجمع الذخائر الإسلامیة، قم، چاپ اول، 1316 ق

 

محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ دوازدهم، 1406 ق.

 

محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی و دفتر نشر اسلامی، چاپ دوازدهم، 1409 ق.

 

مسجد سرایی، حمید، ترمینولوژی فقه، پیک کوثر، چاپ اول، 1391.

 

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوازدهم، 1403 ق.

 

مکارم، ناصر شیرازی، أنوار الفقاهة - کتاب البیع، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب علیه السلام، چاپ دوازدهم، 1425 ق.

 

منتظری، حسین علی، کتاب الزکاة، قم، مرکز جهانی مطالعات اسلامی، چاپ دوم، 1409 ق.

 

موسوی خوانساری، احمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1405ق.

 

میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، تهران، مؤسسه کیهان، چاپ اول، 1413 ق.

 

نائینی، محمد حسین و دیگران، الرسائل الفقهیة (تقریرات للنجم‌آبادی)، قم، چاپ دوازدهم، انتشارات مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام، 1421 ق.

 

نائینی، محمد حسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، چاپ دوازدهم، 1373 ق.

 

همدانی، آقا رضا، حاشیة کتاب المکاسب، قم، نشر انصاری، چاپ دوازدهم، 1420 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، العروة الوثقی (المحشّی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419 ق.

 

یزدی، محمد کاظم بن عبدالعظیم، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، 1421 ق.