عوامل تعیین‏ کننده پذیرش سیستم‏های آبیاری تحت فشار توسط کشاورزان استان اردبیل

Journal of Research and Rural Planning

Article 3, Volume 7, Issue 3 - Serial Number 23, September 1397, Pages 17-28   

DOI: 10.22067/jrrp.v7i3.66609

Author

مجتبی سوختانلو^*

دانشگاه محقق اردبیلی

Abstract

چکیده مبسوط
1. مقدمه
یکی از مهم‏ترین راهکارهای موثر در مواجهه با خشکسالی و کمبود آب کشاورزی در شمال غرب ایران (استان اردبیل)، توسعه سیستم‏های آبیاری تحت فشار است. تغییرات آب و هوایی در شمال غرب ایران (استان اردبیل)، افزایش دوره‏های خشکسالی و کاهش منابع آب یکی از چالش‏های عمده در منطقه تحقیق محسوب می‏شود و هر گونه عوامل مؤثر بر پذیرش سیستم‏های آبیاری تحت فشار در میان کشاورزان تأثیر مثبتی بر تولید و قیمت محصولات کشاورزی و مدیریت بهینه منابع آب دارد. بدیهی است مهمترین آسیب های خشکسالی، کاهش میزان منابع آب است. مقدار آب مورد نیاز برای کشاورزی و بهره وری آب، در سال‏های 2012-2017 در استان اردبیل بسیار کاهش یافته است. بدیهی است که آب مهم ترین مانع توسعه کشاورزی در ایران است و به دلیل افزایش جمعیت، منابع آب یکی از محدودیت های اصلی برای مقابله با افزایش تقاضا برای محصولات غذایی و محصولات کارآمد در بخش کشاورزی است. بنابراین، این مطالعه به دنبال آن است تا عواملی که نقش مؤثری در پذیرش سیستم‏های آبیاری تحت فشار، میان کشاورزان را دارند، براساس سطوح پهنه بندی خشکسالی در مناطق مختلف مورد بررسی قرار دهد.
2. مبانی نظری
با توجه به ضرورت توجه به تأثیر شرایط محیطی و آب و هوایی محلی بر پذیرش سیستم‏های آبیاری تحت فشار، به شیوه‏ای نوآورانه تلفیق نقشه پهنه ‏بندی خشکسالی با تعیین گروه‏های هدف و تحلیل‏های اقتصادی-اجتماعی اثرگذار بر پذیرش سیستم‏های آبیاری تحت فشار مدنظر این تحقیق قرار گرفت. پدیده خشکسالی زمانی اتفاق می افتد که کمتر از بارندگی معمولی در طی مدت زمان طولانی مانند یک فصل یا بیشتر طول می‏کشد. آنچه مسلم است توسعه سیستم‏های آبیاری تحت فشار، از یک روند پایدار در ایران پیروی نمی کند؛ به طوری که تکنولوژی وارد شده از روش های آبیاری تحت فشار با شرایط آب و هوایی، خاک، زمین و کشاورزی در مناطق مختلف ایران سازگار نیست. بنابراین روند پذیرش این سیستم‏ها در میان کشاورزان ایران بسیار کند است. از سوی دیگر، عوامل مهار کننده برای پذیرش سیستم‏های آبیاری تحت فشار فراتر از مسائل فنی و فن آوری هستند و عوامل اجتماعی و اقتصادی، سطح آموزش، شرایط آب و هوایی و عوامل انگیزشی نیز موثر هستند. در مطالعات متعددی بر نقش دانش و نگرش و عوامل اجتماعی- اقتصادی و فردی کشاورزان بر بکارگیری سیستم‏های آبیاری تحت‏فشار و تأثیر آن در تصمیم‏گیری آنان برای پذیرش سیستم‏های آبیاری مدرن پرداخته شده است که در این تحقیق به اجماع کاملی درباره متغیرهای اثرگذار اشاره می شود.
3. روش تحقیق‏
در مرحله اول، به روش پهنه بندی خشکسالی استان اردبیل (با کمک شاخص SPI و نرم افزار GIS)، با توجه به مقادیر شاخص سه منطقه مرتبط با خشکسالی، شامل مناطق با سطوح خشکسالی ملایم، متوسط و شدید تعیین شد و نقشه پهنه‏بندی خشکسالی استان اردبیل در این سه منطقه با کمک نرم افزار GIS تدوین گردید. در مرحله دوم، با مراجعه به نقشه پهنه‏بندی خشکسالی بدست آمده و انطباق مناطق خشکسالی (سه منطقه دارای شرایط خشکسالی شدید، خشکسالی متوسط و خشکسالی ملایم) با مکان مناطق روستایی منتخب تحقیق (توسط نرم افزار GIS)، مناطق هدف برای جمع‏آوری اطلاعات تعیین شد. پس از تعیین مناطق هدف، به روش نمونه‏ گیری خوشه ‏ای چندمرحله‏ای و به کمک فرمول کوکران، دو گروه از کشاورزان پذیرنده و نپذیرنده روش‏های آبیاری تحت‏فشار از سه منطقه مطالعه (از هر منطقه سه روستا) انتخاب شدند. نمونه آماری شامل 415 کشاورز بود. از میان آنان 125 نفر پذیرنده و 290 نفر نپذیرنده روش‏های آبیاری تحت فشار بودند. همچنین تعداد نمونه ها بر اساس پهنه بندی خشکسالی بدین شرح بود: 1- منطقه با خشکسالی شدید (31 نفر پذیرنده و 72 نفر نپذیرنده سیستم‏های آبیاری تحت فشار)؛ 2- منطقه با خشکسالی متوسط (98 نفر) و 3- منطقه با خشکسالی ملایم (120 نفر)). جمع‏آوری داده ها بر روی عوامل مورد بررسی، با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه در مناطق هدف انجام شد
4. یافته‏ های تحقیق
نقشه پهنه بندی خشکسالی در استان اردبیل، سه منطقه خشکسالی با سطوح ملایم، متوسط و شدید را نشان داد. تحلیل رگرسیون لجستیک مورد استفاده در تحقیق، دارای توان پیش بینی مدل 622/0 بود و حساسیت مدل به منظور تعیین درصد صحت 8/85 درصد نشان داد. بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون لجستیک، از میان 17 عامل مطالعه، تنها 7 عامل سطح تحصیلات، درآمد مزرعه، دانش درباره سیستم‏های آبیاری تحت فشار، زیرساخت‏های سیستم‏های آبیاری تحت فشار، تأثیر شرایط آب و هوای محلی، اعتماد نسبت به بهینه بودن سیستم‏های آبیاری تحت فشار و بهبود مدیریت آب در مزرعه به طور مثبت و معنی‏داری بر پذیرش و استفاده از سیستم‏های آبیاری تحت فشار تاثیر داشته است. در میان عوامل مؤثر، دانش درباره سیستم‏های آبیاری تحت فشار (676/32Wald: )، اعتماد نسبت به بهینه بودن سیستم‏های آبیاری تحت فشار (855/27Wald: ) و زیرساخت‏های سیستم‏های آبیاری تحت فشار در منطقه (648/21Wald: )، مهم‏ترین عوامل پیش‏بینی کننده تصمیم کشاورزان برای پذیرش و استفاده از زیرساخت‏های سیستم‏های آبیاری تحت فشار را شامل می‏شد.


5. نتیجه گیری
برنامه‏ های ترویج و آموزش کشاورزی و روش ارزیابی مشارکتی روستایی (PRA) که بر نقش سیستم‏های آبیاری تحت فشار در کاهش هزینه‏های آبیاری مزرعه و بهبود دانش، اطلاعات و مهارت‏ها برای مدیریت آبیاری مزرعه تأکید دارد، می‏تواند زمینه‏ای برای پذیرش سیستم‏های آبیاری تحت فشار در میان کشاورزان بیشتری را فراهم کند. همچنین برنامه‏های زیربنایی برای پیاده‏سازی و راه‏اندازی سیستم‏های آبیاری تحت فشار (ساخت لوله‏ها یا استفاده از بلوک‏های سیمان در مسیرهای آبیاری تحت فشار، طراحی مخازن آب برای سیستم‏های آبیاری تحت فشار، تأمین منابع برق و غیره) بایستی در اولویت پروژه‏های دولتی در مناطق مطالعه قرار گیرد. به نظر می‏رسد شناسایی و فراهم ساختن زیرساخت‏های لازم برای اجرای برنامه‏های آبیاری تحت فشار، باید براساس یک نیازسنجی علمی از شرایط زمین‏های کشاورزی در مناطق مختلف انجام شود. همچنین تأمین مالی مناسب دولتی و حمایت مالی از زیرساخت های مناسب سیستم‏های آبیاری تحت فشار، زمینه افزایش تمایل کشاورزان برای پذیرش و استفاده از سیستم‏های آبیاری تحت فشار را افزایش می‏دهد.

Keywords

خشکسالی; سیستم‏های آبیاری تحت فشار; شاخص بارش استاندارد; استان اردبیل

References

1. Al-Subaiee, F. S., Al-Ghobari, H. M., Baig, M. B., EI-Hagi, E. A., & Abu-Riziga, M. T. (2013). Studies on adoption of irrigation methods by the date palm farmers in Al-Qasim area, Kingdom of Saudi Arabia. Bulgarian Journal of Agricultural Science, 19(6), 1337-1345.

2. Cremades, R., Wang, J., & Morris, J. (2015). Policies, economic incentives and the adoption of modern irrigation technology in China. Earth System Dynamics, 6, 399–410.

3. Dinar, A., Campbell, M., & Zilberman, D. (2004). Adoption of improved irrigation and drainage reduction technologies under limiting environmental condition. Journal of Environmental and Resource Economics, 2(4), 373-398.

4. Jayakumar, M., Surendran, U., & Manickasundaram, P. (2015). Drip fertigation program on growth, crop productivity, water and fertilizer-use efficiency of Bt cotton in Semiarid Tropical Region of India, Communications in Soil Science and Plant Analysis, 46(3), 293-304.

5. Khoshnodifar, Z., Sookhtanlo, M., & Gholami, H. (2012). Identification and measurement of indicators of drought vulnerability among wheat farmers in Mashhad County, Iran. Annals of Biological Research, 3(9), 4593-4600.

6. Kulshreshtha, S. N., & Brown, W. J. (2007). Role of farmers' attitudes in adoption of irrigation in Saskatchewan. Irrigation and Drainage Systems, 7(2), 85-98.

7. Madhava Chandran, K., & Surendran, U. (2016). Study on factors influencing the adoption of drip irrigation by farmers in humid tropical Kerala, India. International Journal of Plant Production, 10(3), 347-364.

8. Mahboubi, M. R., Esmailie Aval, M., & Yaghoubi, J. (1390/2011). Impeding and facilitating factors influencing on using new irrigation methods by farmers: Case of West Boshroyeh Township in Southern Khorasan (Iran). Journal of Water and Irrigation Management, 1(1), 87-98. [In Persian]

9. McKee, T. B., Doesken, N. J., & Kleist, J. (1993). The relationship of drought frequency and duration to time scales. Proceedings of 8th Conference on Applied Climatology, Anaheim, California, U.S.A., 179-184.

10. Molaei, M. (2011). Relative advantage of producing agricultural crops in Ardabil Province (Iran). World Applied Sciences Journal, 15(6), 860-866.

11. Moreno, G., & Sunding, D. (2005). Joint estimation of technology adoption and land allocation with implication for the design of conservation policy. American Journal of Agricultural Economics, 87(4), 1009-1019.

12. Naderi, G., Mohammadi, S., Imani, A., & Karami, M. (2014). Habitat selection of Williams’ Jerboa (Allactaga Williamsi Thomas, 1897) in Ardabil Province, Iran. Turkish Journal of Zoology, 38, 432-436.

13. Novruzi, O., & Chizari, M. (2006). Effective factors involved in adoption of sprinkler irrigation: A case study in wheat farmers in Nahavand County, Iran. 22nd Annual Conference Proceedings. Clearwater beach, Florida, USA.

14. Pei, F., Li, X., Liu, X., & Lao, C. (2013). Assessing the impacts of droughts on net primary productivity in China Fengsong. Journal of Environmental Management, 114, 362-371.

15. Qassim, A. (2003). Sprinkler Irrigation: A Situation Analysis. Institute of Sustainable Irrigated Agriculture (ISIA), at Tatura, Australia. The International Programme for Technology and Research in Irrigation. DPI, Victoria.

16. Saymohammadi, S., Zarafshani, K., Tavakoli, M., Mahdizadeh, H., & Amiri, F. (2017). Prediction of climate change induced temperature & precipitation: The case of Iran. Sustainability, 9(1), 146.

17. Schuck, E., Frasier, W., Webb, R., Ellingson, L., & Umberger, W. (2005). Adoption of more technically efficient irrigation systems as a drought response. International Journal of Water Resource Development, 21(4), 651-662.

18. Tahmasebi, A. (2009). Indigenous knowledge for water management in Iran’s dry land, Siraf. International Journal of Environmental Studies, 66(3), 317-325.

19. Thuc, T. (2012). Study on droughts in the south central and the central highlands. VNU Journal of Science, Earth Sciences, 28, 125-132.

20. Wambua, R. M., Mutua, B. M., & Raude, J. M. (2015). Spatio-temporal drought characterization for the Upper Tana River Basin, Kenya using the Standardized Precipitation Index (SPI). World Journal of Environmental Engineering, 3(4), 111-120.

21. Xu, L.H., Wang, Q., & Duan, J. M. (2013). The temporal and spatial distribution of droughts during summer corn growth in Yunnan Province based on SPEI. Scientia Agricultural Sinica, 35; 1024–1034.

22. Yosefinejhad, A., Chaharsooghi, H., Arayesh, B., & Elyasi, S. (1393/2014). Factors affecting the adoption of pressurized irrigation systems by beneficiaries in Mehran City. Bulletin of Environment, Pharmacology and Life Sciences, 3(5), 199-201. [In Persian]