تحلیل مکانی- فضایی عوامل موثر بر حس تعلق مکانی (نمونه موردی: روستاهای کردنشین، بخش رحمت‌آباد و بلوکات، شهرستان رودبار)

Journal of Research and Rural Planning

Article 5, Volume 7, Issue 3 - Serial Number 23, September 1397, Pages 61-82   

DOI: 10.22067/jrrp.v7i3.67562

Authors

سمیرا محمودی¹; مجید یاسوری^{* 1}; سیده فاطمه امامی²

¹دانشگاه گیلان

²دانشگاه تهران

Abstract

چکیده مبسوط
1. مقدمه
شناخت و درک مفهوم مکان و فضا در بسیاری از حوزه‌های علمی کاربرد دارد. فضا و مکان بستری برای فعالیت‌های انسانی تلقی می‌شود. در واقع، مفهوم «مکان»، «احساس مکانی» و «بی‌مکانی» از مفاهیم اصلی‌ای هستند که جغرافی‌دانان اولیه، نظیر یی- فو توآن و ادوارد رلف، در حوزه‌ی جغرافیای انسانی مطالعه کردند. اهداف اصلی پژوهش حاضر بررسی و مطالعه احساس تعلق به مکان در بین یک گروه قومی مهاجر است که از سال‌ها قبل در منطقه رودبار در استان گیلان ساکن شده‌اند. اینکه قومیت کُرد تا چه حد توانسته است به محیط زندگی جدید خود با زمینه‌های فرهنگی متمایز همچون زبان، مذهب، ارزش‌ها و آداب و مناسک و ...، دلبستگی پیدا کرده و خود را متعلق به آن مکان بداند، یا به هر تقدیر محکوم به ماندن در آنجا هستند؛ دغدغه اصلی نویسندگان مقاله است. بدین منظور پژوهش حاضر بدنبال تبیین اثرگذاری عوامل مکانی- فضایی (جغرافیایی) بر ایجاد حس تعلق مکانی در بین روستاهای کردنشین استان گیلان (شهرستان رودبار) می-باشد. و اینکه اصلا کردنشینان ساکن در روستاهای این شهرستان تمایل به ماندگاری در مکان حاضر دارند و اینکه از موقعیت خود راضی هستند ویا خیر و اینکه چقدر خودشان را وابسته به آن مکان می‌دانند.
2. مبانی نظری
جغرافیای انسان‌گرا در سال‌های اخیر کوشیده است که از تلاش برای شناخت محض مکان‌ها به سوی شناخت نیروهای اجتماعی شکل‌دهنده به مکان‌ها یا شناخت مکان‌هایی که فرهنگ بشری را شکل می‌دهند، حرکت کند. در همین راستا انتریکین معتقد است این توجهات «هدایت پژوهش‌های جغرافیایی به غنای انسانی و فهم کنش انسانی است». در واقع جغرافیای انسانی هم به مکان و هم به فضا اهمیت می‌دهد بطوریکه برخی آن را «مطالعه نظام‌مند آنچه که مکان‌ها را یگانه و منحصر به فرد می‌سازد» تعریف کرده-اند و برخی دیگر آن را عبارت از «بررسی سازماندهی فضایی فعالیت انسانی» دانسته‌اند که در تعریف اول بر مکان و در تعریف دوم بر فضا تأکید بیشتری شده است. از این‌رو، مقصود از مکان، جای خاصی است در سطح زمین که محدود به موقعیتی است باهویت و شناسایی شدنی که ارزشهای ویژه و معینی با خود دارد. بعبارت دیگر، مکان عبارت است از پیوند اشیا و فضا در درون محدوده و مرزی مشخص که براساس آنها تفاسیر و ارزشهایی را به خود می‌گیرد
3. روش تحقیق
این پژوهش از نظر ماهیت جزء تحقیقات کمّی و از لحاظ شیوه تحلیل داده‌ها، توصیفی- تحلیلی است. گردآوری داده‌ها به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و اسنادی و نیز روش‌های میدانی و پیمایشی انجام گرفته است. جامعه آماری تحقیق، روستاهای کردنشین استان گیلان واقع در شهرستان رودبار با تعداد 12 روستا و مجموع 2955 نفر جمعیت (براساس سرشماری سال 1395). تعداد نمونه-ها با استفاده از جدول مورگان، 340 نفر تعیین شد که به منظور افزایش سطح اطمینان و کاهش خطا در داده‌ها، تعداد نمونه‌ها افزایش یافته و 355 پرسشنامه تکمیل گردید. روایی پرسشنامه توسط تعدادی از اساتید دانشگاه گیلان تأیید شد و همچنین برای تعیین پایایی پرسشنامه از روش آلفای کرونباخ استفاده شد که با نتیجه 874/0 مورد تأیید قرار گرفت. از سوی دیگر، در پژوهش حاضر به منظور سنجش عوامل مکانی- فضایی مؤثر بر حس تعلق مکانی در میان کردهای استان گیلان، از سه بُعد اصلی شامل بُعد مکانی (شاخص‌های محیطی و کالبدی)، بُعد اقتصادی (شاخص-های کاربری زمین، شغل و درآمد و خدمات مالی) و بُعد اجتماعی- سیاسی (شاخص‌های امنیت، مشارکت اجتماعی، همبستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی و نهادهای رسمی و غیررسمی)، استفاده شده است.
4. یافته‌های تحقیق
در این بخش ابتدا به منظور بدست آوردن سطح احساس تعلق مکانی جامعه موردمطالعه از آزمون T تک نمونه ای یا تی تک گروهی بهره گرفته شده است. میانگین نمره احساس تعلق مکانی در گروه نمونه 1/3 با انحراف استاندارد 4/0 است که بطور معناداری (000/0>p ) در سطح متوسط و تقریباً برابر با میانگین (3) می‌باشد. بدین ترتیب، با آگاهی از میزان احساس تعلق مکانی جامعه نمونه، به بررسی مؤلفه‌ها و شاخص‌های مکانی- فضایی (جغرافیایی) مؤثر در آن می‌پردازیم. به لحاظ آمار استنباطی نتایج بدست آمده از همبستگی اسپیرمن نشان‌دهنده رابطه ناقص و منفی بین متغیرهای مستقل (فاصله از مراکز دهستان، بخش و شهرستان) و متغیر وابسته (احساس تعلق مکانی) است؛ یعنی هرچه فاصله‌ی روستا از مراکز دهستان، بخش و شهرستان بیشتر باشد، میزان احساس تعلق مکانی روستاییان کاهش می‌یابد. براساس ضریب تعیین R2، 5/4 درصد از واریانس احساس تعلق مکانی در خانوارهای روستایی مورد مطالعه، توسط موقعیت قرارگیری روستا (میزان فاصله از مرکز دهستان، فاصله از مرکز بخش، فاصله از مرکز شهرستان) تبیین می‌شود. تحلیل همبستگی بین میزان تحصیلات و مدت زمان سکونت در روستا با احساس تعلق مکانی روستاییان نیز بیانگر آن است که بین میزان تحصیلات و احساس تعلق مکانی رابطه ناقص و منفی وجود دارد؛ یعنی با افزایش سطح تحصیلات روستاییان، میزان احساس تعلق به مکان در آنها کاهش می‌یابد. بین مدت زمان سکونت در روستا و احساس تعلق مکانی آنها رابطه مستقیم و مثبت برقرار است به این معنی که افرادی که از سکونت آنها در روستا مدت زمان بیشتری می‌گذرد، احساس تعلق مکانی در آنها بیشتر است. در نهایت، نتایج حاصل از رگرسیون خطی نشان می‌دهد که عوامل مکانی، اقتصادی و اجتماعی- سیاسی تغییرات در احساس تعلق مکانی روستاییان را تبیین می‌نمایند.
5. نتیجه‌گیری
براساس یافته‌های نظری پژوهش، مهمترین عوامل مکانی- فضایی مؤثر بر احساس تعلق مکانی در سه بُعد مکانی (شاخص‌های محیطی و کالبدی)، اقتصادی (شاخص‌های کاربری زمین، شغل و درآمد و خدمات مالی) و اجتماعی- سیاسی (شاخص‌های امنیت، مشارکت اجتماعی، همبستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی و نهادهای رسمی و غیررسمی) با استناد به مطالعات صاحب‌نظرانی همچون فریتز استیل (1981)، پانتر (1991)، شامای (1991)، بونتو و همکاران (2002)، سالواسن (2002)، پرتی و همکاران (2003)، براون و ریموند (2007)، رضوانی و احمدی (1388)، جوان فروزنده و مطلبی (1390) و مشکینی و همکاران (1393) شناسایی شدند. علاوه بر این، با استناد به مطالعات استیل (1981)، گیلیانی و فلدمن (1993)، هی (1998)، بونایتو و همکاران (1999، 2002)، هیدالگو و هرناندز (2001)، مورگان (2010) و مشکینی و همکاران (1393)، نیز شاخص‌های موقعیت قرارگیری روستا، مدت زمان سکونت در روستا و میزان تحصیلات بعنوان متغیرهای واسط در احساس تعلق به مکان درنظر گرفته شدند. بر این اساس نتایج پژوهش حاضر نشان داد، میانگین نمره احساس تعلق مکانی در گروه نمونه 1/3 با انحراف استاندارد 4/0 است که بطور معناداری (000/0>p ) در سطح متوسط و تقریباً برابر با نمره معیار (3) می‌باشد؛ که نکته‌ای مثبت و پتانسیلی مهم است که می‌تواند در برنامه‌های توسعه روستایی مشارکتی مفید واقع شود.

Keywords

حس تعلق مکانی; عوامل مکانی- فضایی; روستاهای کردنشین; شهرستان رودبار

References

1. Alizadeh Aghdam, M. B., Ghaderi, A., Mohammadzadeh, F., & Rezaei, S. (1393/2014). The study of the relationship between social capital and ethnic identity (Case study: Tabriz university students). East Azarbaijan Law Enforcement Quarterly, 14(3), 61-85. [In Persian]

2. Badi’ee Azandahi, M., Panahandekha, M., & Mokhtari, R. (1388/2009). The role of a spatial sense in the native identity (Case study: Yasuj students in Tehran Universities). Geopolitical Quarterly, 4(2), 157- 175. [In Persian]

3. Baldwin, E. (1999). Introducing cultural studies. England, London: Edinburgh Gate.

4. Bonaiuto, M., Aiello, A., Perugini, M., Bonnes, M., & Ercolani, A. P. (1999). Multidimensional perception of residential environment quality and neighbourhood attachment in the urban environment. Journal of Environmental Psychology, 19, 331-352.

5. Bonaiuto, M., Fornara, F., & Bonnes, M. (2002). Indexes of perceived residential environment quality and neighborhood attachment in urban environments: A confirmation study on the city of Rome. Landscape and Urban Planning, 988, 1-12.

6. Bonnes, M., & Secchiaroli, G. (1995). Environmental psychology: A psycho-social introduction. United Kingdom: Sage.

7. Brown, B. B, & Perkins, D. D. (1992). Disruptions in place attachment. In I. Altman & S. M. Low (Eds.), Human behavior and environments: Advances in theory and research, place attachment (Vol. 12, pp. 279- 304). New York: Plenum Press.

8. Brown, G. (2005). Mapping spatial attributes in survey research for natural resource management: Methods and applications. Society and Natural Resources, 18(1), 17–39.

9. Brown, G., & Raymond, C. (2007). The relationship between place attachment and landscape values: Toward mapping place attachment. Applied Geography, 27, 89-111.

10. Budruk, M., Thomas, H., & Tyrrell, T. (2009). Urban green spaces: A study of place attachment and environmental attitudes in India. Society and Natural Resources, 22, 824–839.

11. Carmona, M. (2003). Public places, urban spaces. Oxford: Architectural Press.

12. Carmona, M., & Tiesdell, S. (2007). Urban design reader. Oxford: Architectural Press.

13. Christakopoulou, S., Dawson, J., & Gari, A. (2001). The community well-being questionnaire: Theoretical context and initial assessment of its reliability and validity. Social Indicators Research, 56(3), 321-351.

14. Cross, J. E. (2001, November). What is sense of place? Paper presented at the Twelfth Headwaters Conference, Archives of the Twelfth Headwaters Conference, November 2-4.

15. Dominy, M. (2001). Calling the station home: Place and identity in New Zealand’s high country. Lanham: Rowman and Littlefield.

16. Falahat, M. P. (1385/2006). The concept of the sense of place and its forming factors. Honar-Ha-Ye-Ziba Memari-Va-Shahrsazi, 26, 57-66. [In Persian]

17. Giuliani, M. V., & Feldman, R. (1993). Place attachment in a developmental and cultural context. Journal of Environmental Psychology, 13, 267–274.

18. Hay, R. (1998). Sense of place in a developmental context. Journal of Environmental Psychology, 18, 5–29.

19. Heydari, A., Matlabi, Gh., & Nekovey-Mehr, F. (1393/2014). An investigation of the relationship between sense of place and attachment to place in students' dormitories. Honar-Ha-Ye-Ziba Memari-Va-Shahrsazi, 19(1), 15-22. [In Persian]

20. Hidalgo, M. C., & Hernandez, B. (2001). Place attachment: Conceptual and empirical question. Journal of Environment Psychology, 21, 273-281.

21. Hummon, D. (1992). Community attachment: Local sentiment and sense of place. New York: Plenum.

22. Iranian Statistics Center. (1375/1996). Population and Housing Census in 2006, 2011. Retrieved from www.amar.org. [In Persian]

23. Javan Frozande, A., & Matlabi, Gh. (1390/2011). The concept of place attachment and its elements. Hoviatshahr, 5(8), 27-37. [In Persian]

24. Jordan, T. R. (2001). Introduction to cultural geography (S. Tullayi & M. Soleimani, Trans.). Tehran: Research Center for Culture, Arts, and Communication.

25. Jorgensen, B. S., & Stedman, R. C. (2001). Sense of place as an attitude: Lakeshore owner's attitudes toward their properties. Journal of Environmental Psychology, 21, 233–248.

26. Kashi, H., & Bonyadi, N. (2013). Stating the model of identity of place-sense of place and surveying its constituents: A case study of pedestrian passages of Shahre Rey. Honar-Ha-Ye-Ziba Memari-Va-Shahrsazi, 18(3), 43-52.

27. Kaviani Rad, M., & Azizi Kaveh, A. (1389/2010). The role of identity of place in the occurrence of political action (Case study: Enghelab square and street, Tehran, Iran). Journal of Applied Geosciences Research, 17(20), 151-167. [In Persian]

28. Kyle, G., Graefe, A., Manning, R., & Bacon, J. (2004). Effects of place attachment on users’ perceptions of social and environmental conditions in a natural setting. Journal of Environmental Psychology, 24, 213–225.

29. Lewicka, M. (2011). Place attachment: How far have we come in the last 40 years? Journal of Environmental Psychology, 31(3), 207-230.

30. Low, S. M. (1992). Symbolic ties that bind. In I. Altman & S. M. Low (Eds.), Place attachment (pp. 165-185). New York: Plenum.

31. Low, S. M., & Altman, I. (1992). Place attachment: A conceptual inquiry. In E. Relph (Ed.), Place and placelessness (pp. 43-57). London: Pion.

32. Lynch, K. (1960). The image of the city. Cambridge: MIT Press.

33. Manzo, L. C. (2003). Beyond house and haven: Toward a revisioning of emotional relationships with places. Journal of Environmental Psychology, 23(1), 47-61.

34. Marcus, C. C. (1995). House as a mirror of self: Exploring the deeper meaning of home. Berkeley, CA: Conari Press.

35. Meshkini, A., Ghasemi, A., & Hamzehnejad, M. (1393/2014). Assessment of the sense of place attachment of the residents in the new cities (Case study: Hashtgerd new town). Geographic Space Quarterly, 14(48), 41-56. [In Persian]

36. Montgomery, J. (1998). Making a city: Urbanity, vitality and urban design. Urban Design, 1, 93-115.

37. Morgan, P. (2010). Towards a developmental theory of place attachment. Journal of Environmental Psychology, 30(1), 11-22.

38. Negin Taji, S. (1389/2010). The role of physical elements in defining the sense of place. Manzar, 13, 24-29. [In Persian]

39. Pourjafar, M., Izadi, M. S., & Khabiri, S. (1394/2015). Place attachment; Conceptualization, principals and criteria. Hoviatshahr, 9(24), 43-64. [In Persian]

40. Pourjafar, M., Sadeghi, A. R., & Yousefi, R. (1387/2008) Recognition of the meaning effect on perpetuity of place: A case study of Hawraman-E-Takht village in Kurdistan. Journal of Housing and Rural Environment, 17(2), 2-17. [In Persian]

41. Pretty, G. H., Chipuer, H. M., & Bramston, P. (2003). Sense of place amongst adolescents and adults in two rural Australian towns: The discriminating features of place attachment, sense of community and place dependence in relation to place identity. Environmental Psychology, 23, 273-287.

42. Punter, J. (1991). Participation in the design of urban space. Landscape Design, 200, 24-27.

43. Putnam, R. D. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster.

44. Relph, E. (2007). Spirit of place and sense of place in virtual realities. Techne, 10(3), 17-25.

45. Rezvani, M. R., & Ahmadi, A. (1388/2009). Place and the role of culture in shaping the place identity. Cultural Communication Studies, 3(6), 45-68. [In Persian]

46. Rostamalizadeh, V., Ghasemi-Ardahi, A., & Rostami, N. (1392/2013). Factors affecting the rural youth survival: A case study of Ahar. Journal of Rural Studies, 4(3), 505-534. [In Persian]

47. Sadrian, Z., Hosseini, S. B., & Norouzian Maleki, S. (1393/2014). Promoting the sense of place attachment through the renovation of the worn texture with respect to the interface space (Case study: Garden Shater of Tehran). Journal of Iranian Architecture and Urban Science Association, 7, 35-44. [In Persian]

48. Salvesen, D. (2002). The making of place. Retrieved from http://www.matr.net/print-4108.html

49. Shafiy Masouleh, S. (1393/2014). Investigating the factors affecting attachment to place and its status in urban planning: A case study of Bandar Anzali (Unpublished master's thesis). Guilan University, Iran. [In Persian]

50. Shamai, S. (1991). Sense of place: An empirical measurement. Geoforum, 22, 347-358.

51. Sharifi, M., Ramesht, M. H., Rafiyan, M., & Ghavidel, J. (1392/2013). Identity of place and its perception with the geosystem approach. Geography and Environmental Planning, 24(50): 1-22. [In Persian]

52. Shokouii, H. (1392/2013). New thoughts in the philosophy of geography: Environmental philosophy and geographic schools (Vol. 2). Tehran: Gitashenasi Issue. [In Persian]

53. Shieh, A., & Ghazi Tabatabai, S. H. (1389/2010). Comparing the role of social identity factors in old and new residential neighborhoods. Paper presented at the Contemporary Iranian National Conference on Architecture and Urban Planning, Iran, Islamic Azad University of Beyaza Branch. [In Persian]

54. Sircus, J. (2001). Invented places. Prospect, 81, 30-35.

55. Stedman, R. C. (2002). Toward a social psychology of place: Predictive behavior from place-based cognitions, attitudes, and identity. Environmental Behavior, 34, 561-581.

56. Stedman, R. C. (2003). Is it really just a social construction? The contribution of the physical environment to sense of place. Society and Natural Resources, 16(8), 671-685.

57. Steele, F. (1981). The sense of place. Boston: CBI Publishing Company.

58. Stefanovic, I. L. (1998). Phenomenological encounters with place: Cavtat to square one. Journal of Environmental Psychology, 18, 31-44.

59. Trell, E. M., Van Hoven, B., & Huigen, P. (2012). It’s good to live in Järva-Jaani but we can’t stay here: Youth and belonging in rural Estonia. Journal of Rural Studies, 28, 139-148.

60. Williams, D. R., & Patterson, M. E. (1996). Environment meaning and ecosystem management: Perspectives from environmental psychology and human geography. Society and Natural Resources, 9(5), 507–521.

61. Williams, D. R., & Vaske, J. J. (2003). The measurement of place attachment: Validity and generalizability of a psychometric approach. Forest Science, 49(6), 830–840.