تحلیل چالش‌های فراروی توسعه‌ پایدار اقتصادی در روستاهای بلوچستان با تأکید بر خرده-فرهنگ دهقانی (مطالعة موردی: دهستان چاهان، شهرستان نیک‌شهر)

Journal of Research and Rural Planning

Article 9, Volume 7, Issue 3 - Serial Number 23, September 1397, Pages 141-156   

DOI: 10.22067/jrrp.v5i4.69530

Authors

سید هادی طیب نیا^{* 1}; ابوذر پایدار²; فرهاد رییسی²

¹دانشگاه سیستان و بلوچستان

²سیستان و بلوچستان

Abstract

چکیده مبسوط
1. مقدمه
نظام اقتصادی، مجموعه‌ای درهم‌تنیده از عوامل اقتصادی و غیراقتصادی است و در راهبردهای توسعه‌ی اقتصادی باید به این در هم تنیدگی و ارتباط نظام‌مند توجه کرد. در کشورهای در حال توسعه، به دلیل مشکلات اقتصادی فراوان، فرهنگ به‌ندرت به‌عنوان یک مسئله‌ بنیادی مطرح بوده و اغلب قربانی اسطوره‌ی اقتصاد می‌شود. حال ‌آن‌که توسعه‌ اقتصادی بدون توجه به بعد فرهنگ و یگانه شدن آن با توسعه‌ی عمومی نمی‌تواند موفق باشد. در این کشورها و به‌ویژه در نواحی روستایی آن‌ها، فرهنگ یک مؤلفه‌ی بنیادی است؛ چرا که کنش‌ها و واکنش‌ها، ارتباطات اجتماعی، کار و فعالیت و به‌طور کلی شیوه‌ی زندگی مردمان روستا را تحت تأثیر قرار داده و از جمله مهم‌ترین عوامل مؤثر بر توسعه/عدم توسعه‌ی (اقتصادی) روستاها به شمار می‌رود. بسیاری از صاحب‌نظران فرهنگ ویژه‌ای را برای توسعه‌ی اقتصادی متصور بوده و معتقدند دستیابی به توسعه‌ پایدار اقتصادی در نواحی روستایی مستلزم فراهم کردن شرایط اجتماعی و فرهنگی خاصی است. لذا این پژوهش با انتخاب دهستان چاهان (بخش مرکزی شهرستان نیک شهر) به‌عنوان مورد مطالعه‌ی خود، در پی آن است تا دریابد بین مشکلات اقتصادی این دهستان و ضعف‌های اجتماعی و فرهنگی آن ارتباطی وجود دارد؟
2. مبانی نظری
گروه‌های اجتماعی از قبیل طایفه، تیره، عشیره، قبیله، ایل و گروه‌های مکانی و محلی مانند مردم یک ناحیه یا ده، گروه‌های شغلی، خویشاوندی، اقلیت‌های مذهبی و قشرهای اجتماعی مختلف یک جامعه هر کدام فرهنگ ویژه‌ای دارند که به آن‌ها خرده‌فرهنگ یا پاره فرهنگ گویند. در هر خرده‌فرهنگ، ارزش‌ها و هنجارهای خاص و منحصربه‌فردی وجود دارد که بر ساختارهای اقتصادی و اجتماعی و دیگر ابعاد زندگی آن‌ها تأثیر می‌گذارد و چه‌بسا بر آن‌ها تسلط کامل داشته باشد. برخی از این ارزش‌ها و هنجارها مثبت و سازنده بوده و بعضی دیگر نیز به‌عنوان مانع و مشکل مطرح است. نظریه خرده‌فرهنگ دهقانی بر ضعف و نقصان خرده‌فرهنگ‌ها تأکید دارد. بر این اساس، برنامه‌های دگرگونی اجتماعی در روستا اگر بر پایه‌ی شناخت ارزش‌ها، وجه نظرها و انگیزه‌ی دهقانان استوار نباشد، شکست می‌خورد. لذا مجریان برنامه‌های توسعه‌ روستایی باید ویژگی‌های فرهنگی و جمعیتی مخاطبان و گیرندگان برنامه‌های خود را به‌دقت مد نظر داشته باشند.
3. روش تحقیق
پژوهش حاضر به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ روش انجام نیز توصیفی-تحلیلی است. حجم نمونه بر اساس نتایج سرشماری نفوس و مسکن سال 1390 و به روش کوکران عبارت است از 285 خانوار (285=n). داده‌ها و اطلاعات به دو شیوه‌ی اسنادی و میدانی جمع‌آوری شده است. در مرحله‌ی میدانی به صورت توأمان پرسشنامه (به‌عنوان ابزار اصلی)، مصاحبه و مشاهده (به‌عنوان ابزار-های مکمل) مورد استفاده قرار گرفته‌اند. تحلیل‌ آماری داده‌های به‌دست آمده با استفاده از نرم‌افزار 16SPSS و در دو سطح صورت گرفت. در سطح اول 21 گویه در قالب 7 مؤلفه‌ی خرده‌فرهنگ دهقانی تعریف شده و ارتباط آن‌ها با توسعه‌ی پایدار اقتصادی بر مبنای ضریب همبستگی اسپیرمن تعیین گردید. در سطح دوم اختلاف میان گروه‌های جامعه‌‌ بر مبنای مؤلفه‌های مورد نظر با استفاده از آزمون ‌U و آزمون H مشخص شد.
4. یافته‌های تحقیق
نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مؤلفه‌های عدم اعتماد در روابط اجتماعی با ضریب معناداری 069/0، محلی گرایی مفرط (انزوای اقتصادی) با ضریب معناداری 124/0، پایین بودن سطح تمایلات و آرزوها با ضریب معناداری 667/0 و خانواده گرایی مفرط با ضریب معناداری 184/0 نمی‌توانند بر توسعه‌ی پایدار اقتصادی در دهستان چاهان اثرگذار باشند. در مقابل، اثرپذیری اقتصاد از مؤلفه‌های فقدان نوآوری با ضریب معناداری 022/0، تقدیرگرایی مفرط با ضریب معناداری 020/0 و فقدان آینده‌نگری (ناتوانی در چشم‌پوشی از منافع آنی به‌خاطر منافع آتی) با ضریب معناداری 006/0 تأیید شده و این مؤلفه‌ها تحقق توسعه‌ی پایدار اقتصادی در دهستان مورد نظر را با محدودیت مواجه می‌سازد. به این ترتیب، در جامعه اعتماد وجود دارد اما پاسخ اقتصادی مثبتی به این اعتماد داده نشده است. میزان نوآوری اقتصادی در دهستان چاهان پایین است؛ چون دسترسی به فعالیت‌های ترویجی، کارگاه‌های آموزشی و دوره‌های فنی‌و‌حرفه‌ای وجود ندارد. بین روستاهای مورد مطالعه و نقاط شهری روابط اقتصادی قوی برقرار است اما این رابطه یک‌سویه بوده و تنها کالاهای مصرفی از طریق آن وارد روستاها می‌شود. جامعه‌ی دهستان تقدیرگراست اما از آن می‌توان به‌عنوان یک عامل مثبت اقتصادی بهره گرفت. خواسته‌ها و آرزوهای روستاییان در سطحی است که پتانسیل لازم برای تحرک اقتصادی را فراهم می‌نماید. میزان آینده‌نگری در دهستان چاهان به اندازه‌ای نیست که بتواند اهداف بلندمدت توسعهی پایدار اقتصادی را تحقق بخشد. میزان خانواده‌گرایی در جامعه‌ی مورد مطالعه بسیار بالاست اما با برنامه‌ریزی صحیح می‌توان از این عامل به‌نفع توسعه‌ی اقتصادی دهستان بهره گرفت. علاوه بر این، به‌جز تقدیرگرایی مفرط و سطح تمایلات و آرزوها، میانگین دیگر عناصر خرده‌فرهنگ دهقانی بر اساس جنسیت، سن، سطح تحصیلات، نوع شغل و روستاهای نمونه متفاوت می‌باشد.
5. بحث و نتیجه‌گیری
در مجموع، آنچه را راجرز در نظریه‌ی خرده‌فرهنگ دهقانی خود به‌عنوان مانع توسعه‌ی اقتصادی در روستاهای جهان سوم مطرح می‌کند در دهستان چاهان مصداق ندارد (به‌جز سه مؤلفه‌ای که اثر منفی آن‌ها تأیید شد)؛ بلکه هم‌چنین شرایط فرهنگی جامعه به گونه‌ای است که می‌تواند به‌عنوان یک خرده‌فرهنگ عمومی (با اصلاح موارد مذکور) مورد توجه برنامه‌ریزان قرار گرفته و حامی و پشتیبان توسعه‌ی پایدار اقتصادی باشد. این امر نیازمند برنامه‌ریزی متناسب با شرایط فرهنگی خاص جامعه و بهره‌گیری هوشمندانه از عوامل و عناصر آن در برنامه‌های اقتصادی است.

Keywords

توسعه‌ پایدار; توسعه‌ اقتصادی; توسعه‌ روستایی; خرده‌فرهنگ دهقانی; چاهان; نیک شهر

References

1. Anderson, A. R., & Obeng, A. B. (2017). Enterprise as socially situated in a rural poor fishing community. Journal of Rural Studies, 49, 23-31.

2. Ayal, D. Y., Leal Filho, W. (2017). Farmers' perceptions of climate variability and its adverse impacts on crop and livestock production in Ethiopia. Journal of Arid Environments, 140, 20-28.

3. Azkia, M. (1992/1370). An introduction to rural development sociology (2nd Ed.). Tehran: Etelaat Publications. [in Persian]

4. Badri, S. A., & Pourtaheri, M. (2014/1393). An introduction to rural sustainable development (1st Ed.). Tehran: Organization of Municipalities and Villages. [in Persian]

5. Center of Islamic Consultative Research Center. (1395/2016). a review of general condition of rural development sector, 1-17

6. Faraji Darbkhani, M. (2012/1391). Sociocultural development in village (1st Ed.). Tehran: Organization of Municipalities and Villages. [in Persian]

7. Feola, G. (2017). Adaptive institutions? Peasant institutions and natural models facing climatic and economic changes in the Colombian Andes. Journal of Rural Studies, 49, 117-127.

8. Karampour, M., & Yusufvand, S. (2012/1391). Examining Rogers’s peasant sub-culture theory (Case study: Villages in Kahman Region in Selseleh County). Journal of Rural Development, 4(2), 139-164. [in Persian]

9. Mathras, D., Cohen, A. B., Mandel, N., & Mick, D. G. (2015). The effects of religion on consumer behavior: A conceptual framework and research agenda. Journal of Consumer Psychology, 509, 1-27.

10. Mohseni Tabrizi, A. (2003/1382). Evaluating some features of peasant sub-culture among the nomads in systems exploiting pastures in the provinces of East Azerbaijan and Kurdistan. Anthropology Letter, 2(4), 11-36. [in Persian]

11. Motiei Langroudi, S. H., Gholami, A., & Muhammadzadeh Larijani, F. (2016). A domestic approach toward the theory of peasant sub-culture with emphasis on quantitative methods (Case study: Sakmanabad rural district in Khoy). Journal of Research and Rural Planning, 4(3), 157-175.

12. Mousavi, M. T. (2006). Analyzing social participation in Tehran (The approach of Rogers’s peasant sub-culture). Quarterly of Social Welfare, 5(19), 301-327.

13. Mtika, M. M., & Kistler, M. (2017). Contiguous community development. Journal of Rural Studies, 51, 83-92.

14. Naghavi, M. R., Paydar, A. V., & Ghasemi, Y. (2012). Analyzing the role of culture in rural development with sustainable development approach. Journal of Cultural Engineering, 6(67 & 68), 93-107.

15. Rezvani, M. R. (2011/1390). Rural development planning in Iran (4th Ed.). Tehran: Qomes Publications. [in Persian]

16. Shaw, A. B., & Catharines, S. T. (1987). Approaches to agricultural technology adoption and consequences of adoption in the third world: A critical review. Geoforum, 18, 1-19.

17. Swapan, M. S. H. (2016). Who participates and who does not? Adapting community participation model for developing countries. Cities, 53, 70-77.

18. Todaro, M. P., & Smith, A. S. (2012/1391). Economic development (2nd Ed.) (Mahmoudi, Trans.). Tehran: Negah-e-Danesh. [in Persian]

19. Valizadeh, R., Kawarizadeh, F., & Shokri, T. (2015). Investigating the effective factors of farmers’ trust in trainers (Case study: Agricultural Center of Ilam Province). Procedia-Social and Behavioral Sciences, 205, 584-590.