نمودها و کاربرد متفاوت «آرکائیسم» و «گویش سبزواری» در رمان کلیدر محمود دولت آبادی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 48، شماره 4 - شماره پیاپی 191، بهمن 1394، صفحه 1-23   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i3.45189

نویسندگان

زهره اله دادی دستجردی^{* 1}؛ علیرضا عابدیان²؛ مرتضی دولت آبادی³

¹دانشگاه علامه طباطبائی

²دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشگاه تبریز

چکیده

در مجموعه آثار دولت آبادی و از جمله رمان کلیدر، همواره دو گزارۀ مهم و متمایز از مقولۀ هنجارگریزی و آشنایی زدایی، یعنی کاربرد گویش سبزواری و گرایش به آرکائیسم (باستان گرایی)، توجّه خواننده را به خود جلب می کند. خواننده در پاسخ به این پرسش که کدام واژه و ساختار صرفی و نحوی متن، برگرفته از متون نظم و نثر کهن و در واقع از مصادیق آرکائیسم است و کدام در زمرۀ گویش (سبزواری) است، بسته به میزان آگاهی و شناخت خود از دو منبع یادشده، تقسیم بندی ای عرضه کرده و انتساب هایی صورت می دهد. در جستار حاضر، برای پاسخ به این پرسش، با بررسی رمان کلیدر و عرضۀ مصادیق هنجارگریزی بر معیار و سنجۀ متون نظم و نثر کهن و لغت نامه های فارسی، و همچنین پرس وجو از گویشوران گویش سبزواری، کوشش شده مرز آشکاری میان مصادیق این دو گرایش و کاربرد مشخص شود؛ حاصل این کار آن است که حجم بالایی از مصادیق هنجارگریزی در کلیدر، مربوط به آرکائیسم و انواع واژگانی، صرفی و نحوی آن است. در این میان، پاره ای از این دسته، در گویش سبزواری نیز کاربرد داشته و درواقع میان دو منبع، مشترک است؛ پاره ای نیز، تنها در متون کهن کاربرد داشته است؛ افزون بر این، دولت آبادی در کلیدر، واژگان و ساخت های صرفی و نحوی ای به کار گرفته است که تنها در گویش سبزواری (و یا دیگر گویش ها به ویژه خراسانی) دیده می شود. و امّا دستۀ دیگری از مصادیق هنجارگریزی را باید برخاسته از ذهن و زبان و حاصل تراوش قلم نویسنده دانست.

کلیدواژه‌ها

آرکائیسم؛ گویش سبزواری؛ رمان کلیدر؛ محمود دولت آبادی

مراجع

ابوالقاسمی، محسن. (1384). تاریخ زبان فارسی. ویرایش دوم. تهران: سمت.

اسحاقیان، جواد. (1383). کلیدر؛ رمان حماسه و عشق. تهران: گل آذین.

باطنی، محمدرضا. (1371). پیرامون زبان و زبان شناسی. تهران: فرهنگ معاصر.

باقری، مهری. (1377). تاریخ زبان فارسی. تهران: قطره.

بروغنی، ابوالفضل. (1381). بررسی زبان شناسانۀ گویش سبزواری. سبزوار: ابن یمین.

برومند سعید، جواد. (1379). دگرگونی آوایی واژگان در زبان فارسی. کرمان: دانشگاه باهنر کرمان.

بیهقی، ابوالفضل. (1385). تاریخ بیهقی. به کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: مهتاب.

حسن‌پور‌ آلاشتی، حسین. (1386). «ویژگی‌های زبان روایت در سه اثر محمود دولت آبادی». کاوش نامۀ یزد. ش 146. بهار و تابستان. صص 139-160.

خلیلی جهانتیغ، مریم. (1380). سیب باغ جان. تهران: سخن.

دولت آبادی، محمود.(1387).  کلیدر (ده جلد در پنج مجلد). تهران: فرهنگ معاصر.

دولت آبادی، محمود. (1370). کلیدر. جلد 1 و 2. تهران: فرهنگ معاصر.

دولت آبادی، محمود.  (1383). قطرۀ محال اندیش (1). تهران: چشمه.

دولت آبادی، محمود. (1370). کلیدر. جلد 5 و 6. تهران: فرهنگ معاصر.

ذوالنور، رحیم. (1373). رفتارشناسی زبان (تطور واجی، واکه‌ای، صرفی، نحوی، معنایی و رسم‌الخط زبان فارسی تاریخی). تهران: زوار.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1376). موسیقی شعر. تهران: آگه. چ 5 .

شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1385). موسیقی شعر. تهران: آگه. چ9.

شیرمحمدی، عباس. (1380). بیست سال با کلیدر (در نقد رمان کلیدر محمود دولت آبادی). تهران: کوچک.

فرشیدورد، خسرو. (1373). دستور امروز (شامل پژوهش های تازه ای در صرف و نحو فارسی با اشاراتی به فارسی قدیم و زبان محاوره). تهران: صفیعلی‌شاه.

قریب، عبدالعظیم و دیگران. (1373). دستور زبان فارسی (پنج استاد). تهران: ناهید.

محمدعلی، محمد. (1372) . گفت وگو (با شاملو، دولت آبادی و اخوان ثالث). تهران: قطره.

مشکوۀ ‌الدینی، مهدی. (1386). دستور زبان فارسی بر پایۀ نظریۀ گشتاری. ویرایش دوم. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.

مهویزانی، الهام. (1373). آینه‌ها؛ نقد وبررسی ادبیات امروز ایران. تهران: روشنگران.    

میرصادقی، جمال. (1360). قصه، داستان کوتاه و رمان. تهران: آگاه.

ناتل‌خانلری، پرویز. (1387). تاریخ زبان فارسی. ویرایش دوم. تهران: فرهنگ نشر نو.

همایون‌فرخ، عبدالرحیم. (1379). دستور جامع. تهران: علی‌اکبر علمی.

وحیدیان‌کامیار، تقی. (1390). دستور زبان فارسی 1. تهران: سمت.