بررسی صفات و خویشکاری‌های دیوان در مجموعه روایات فردوسی‌نامه

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 48، شماره 4 - شماره پیاپی 191، بهمن 1394، صفحه 47-64   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v48i3.42042

نویسنده

رضا غفوری^*

دانشگاه حضرت نرجس (س) رفسنجان

چکیده

فردوسی‌نامه مجموعه‌ای از روایات شفاهی/مردمی از شاهنامه است که سال‌ها پیش به همّت سیّد ابوالقاسم انجوی ‌شیرازی در سه مجلّد گردآوری شد. این مجموعه دربردارندۀ روایاتی دربارۀ قهرمانان شاهنامه و دیگر متون پهلوانی ایران است که در میان تودۀ مردم رواج داشته است. اگرچه ساختار داستان‌های فردوسی‌نامه اغلب بر پایۀ متون منظوم حماسی ایران است، شماری باورها و دیدگاه‌های عامیانۀ مردم نیز در آن نفوذ کرده و گاهی ساختار یک روایت، آن‌چنان دگرگون گشته است که تشخیص آن از خاستگاه و هستۀ اصلی آن دشوار است. متاسّفانه این مجموعۀ ارزشمند تا کنون کمتر مورد توجّه پژوهشگران قرار گرفته‌ و دربارۀ ساختار روایات و نیز هستۀ اصلی آن تحقیق مستقلی انجام نشده است؛ حال آن ‌که بسیاری از روایات این کتاب، از منظرهایی مانند فولکلورشناسی، اسطوره‌شناسی، جامعه‌شناسی و برخی علوم مرتبط به آن حایز اهمیت است. یکی از بن‌مایه‌های اساطیری پربسامد این کتاب، حضور پررنگ و چشمگیر دیوان است. در این مجموعه، اغلب هریک از دیوان با ویژگی‌های منحصر به فردی ظاهر می‌شوند و هریک دارای خویشکاری‌های مهمّی هستند. در این مقاله صفات و خویشکاری‌های این دیوان را بررسی می کنیم.

کلیدواژه‌ها

دیو؛ فردوسی‌نامه؛ شاهنامه؛ اسطوره

مراجع

آذر افشار، احمد. (1380). افسانه‌های آذربایجان. چاپ هفتم. تهران: ابجد.

آموزگار، ژاله. (1391). «ضحاک». دانشنامۀ‌ زبان و ادب فارسی. جلد 4. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

آیدنلو، سجّاد. (1382). « نشانه‎های سرشت اساطیری افراسیاب در شاهنامه». پژوهش‎های ادبی. ش 2. صص 7- 36.

آیدنلو، سجّاد. (1383). «بررسی فرامرزنامه». نامۀ پارسی. س 9. ش 2. صص 175-198.

آیدنلو، سجّاد. (1384 الف). «افراسیاب». دانشنامۀ‎ زبان و ادبیات فارسی. جلد 1. تهران: فرهنگستان زبان و ادب ‌فارسی.

آیدنلو، سجّاد. (1384ب). «ترنج بویا و به زرّین». رشد آموزش زبان و ادب فارسی. ش 73. صص 58-61.

آیدنلو، سجّاد. (1387). «پیشینۀ مکتوب و چندصدسالۀ برخی روایات مردمی/ شفاهی شاهنامه».    فرهنگ مردم. س 7. ش 24 و 25. صص 74- 83

آیدنلو، سجّاد. (1388). «نکته‌هایی از روایات پایان کار ضحّاک». کاوش‌نامه. س10. ش 18. صص 9-48.

آیدنلو، سجّاد. (1390). دفتر خسروان. برگزیدۀ شاهنامۀ فردوسی. تهران: سخن.

اسدی توسی، ابونصر. (1354). گرشاسبنامه. به کوشش حبیب یغمایی. تهران: [بی‌نا].

اسکندرنامه؛ روایت فارسی از کالیستنس دروغین. (1387). به کوشش ایرج افشار.  تهران: چشمه.

اکبری مفاخر، آرش. (1386). «اسطورۀ دیوان نخستین در شاهنامه». مطالعات ایرانی. س 6.  ش 12. صص 21-33.

اکبری مفاخر، آرش. (1387). «دیوان در متون اوستایی و فارسی باستان». مطالعات ایرانی. س 7. ش 14. صص 51-63.

اکبری مفاخر، آرش. (1388). «دیوان در متون پهلوی». مطالعات ایرانی.  س8. ش 15. صص 41-54.

اکبری مفاخر، آرش. (1389). «هستی شناسی دیوان در حماسه‌های ملّی بر پایۀ شاهنامۀ فردوسی». کاوش‌نامه. س 11. ش 21. صص 61-87.

الول ساتن، ل. پ. (1388). قصّه‎های مشدی گلین خانم. تهران: مرکز.

انجوی شیرازی، سیّد ابوالقاسم. (1369). فردوسی‌نامه. چاپ سوم. 3 جلد. تهران: علمی.

انجوی شیرازی، سیّد ابوالقاسم. (1388). گل به صنوبر چه کرد؟. تهران: امیرکبیر.

اوشیدری، جهانگیر. (1386). دانش‌نامۀ مزدیسنا. چاپ چهارم.  تهران: مرکز.

ایرانشان بن ابی‌الخیر. (1370). بهمن‌نامه. تصحیح رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.

ببر بیان. (1394). هفت منظومۀ حماسی. تصحیح رضا غفوری. تهران: میراث مکتوب.

برزگر خالقی، محمّدرضا. (1379). «دیو در شاهنامه». فنون ادبی. ش 13. صص 76- 100.

بیغمی، محمّد. (1381). داراب ‎نامه. تصحیح ذبیح‎الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.

بیغمی، محمّد. (1388). فیروزشاه نامه. به‌ کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: چشمه.

پورآلاشتی، حسن؛ قلی‌زاده‌پور، حسین. (1385). «بررسی مفهوم دیو از اوستا تا شاهنامه». نشریۀ زبان و ادبیات دانشکدۀ‌ ادبیات و علوم انسانی سمنان. ش 16. صص 15-38.

پورداود، ابراهیم. (1386). «مهر». آناهیتا. به کوشش مرتضی گرجی. تهران: دنیای کتاب. جامع ‌الحکایات. (1390). به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری. تهران: مازیار.

جعفری، یونس. (1374). «واژۀ ناشناختۀ دیو در شاهنامۀ فردوسی». نمیرم از این پس که من زنده‌ام. تهران: دانشگاه تهران.

حاتم‌نامه. (1386). روایت اول: هفت سیر حاتم. به کوشش حسین اسماعیلی. تهران: معین.

خالقی ‌مطلق، جلال. (1372 الف). «معرفی قطعات الحاقی شاهنامه». گل رنج‌های کهن. تهران: مرکز.

خالقی ‌مطلق، جلال. (1372 ب). «یکی داستان است پر آب چشم». گل رنج‎های کهن.  تهران: مرکز.

خواجوی کرمانی. (1386). سام‌نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

دریایی، تورج. (1377). «اهریمن و دیوان در متون پهلوی». ایران‌شناسی. س 10. ش 1. صص 124-126.

دوستخواه، جلیل. (1384). اوستا؛ کهن‌ترین سرودهای ایرانیان.  چاپ نهم. تهران: مروارید.

رستگار فسایی، منصور. (1379). اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.

رستگار فسایی، منصور. (1387). «تحلیل هرمونتیک داستان‌های دیوان در اساطیر و متون حماسی ایران». آفتابی   در میان سایه‌ای. به کوشش علیرضا مظفّری و سجاد آیدنلو. تهران: قطره.

رستگار فسایی، منصور. (1388). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رستم‌نامه. (1387). به‌ کوشش سجاد آیدنلو. تهران: میراث مکتوب.

رواقی، علی. (1390). فرهنگ شاهنامه. تهران: فرهنگستان هنر.

زند بهمن یسن. (1370). گزارش محمّدتقی راشد محصّل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

سام‌نامه. (1392). تصحیح وحید رویانی، تهران: میراث مکتوب.

سرامی، قدمعلی. (1388). از رنگ گل تا رنج خار. چاپ سوم. تهران: علمی و فرهنگی.

سرکاراتی، بهمن. (1385 الف). «بنیان اساطیری حماسۀ ملّی ایران». سایه‌های شکارشده. تهران: طهوری.

سرکاراتی، بهمن. (1385 ب). «مروارید پیش خوک افشاندن». سایه‌های شکارشده. تهران: طهوری.

شهریارنامه. (1377). به ‌کوشش غلامحسین بیگدلی. تهران: پیک فرهنگ.

شیرویۀ نامدار. (1384). ویرایش علیرضا سیف‌الدینی. تهران: ققنوس.

صفا، ذبیح الله. (1352). حماسه‎سرایی در ایران. چاپ دوم.  تهران: امیرکبیر.

طاووسی، محمود و دیگران. (1387). ترکیب در شاهنامۀ فردوسی. شیراز: نوید.

طباطبایی، احمد. (1343). «دیو و جوهر اساطیری آن». نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز. ش 16. صص 39-45.

طرسوسی، ابوطاهر محمّد. (1374). داراب‌نامه. به ‌کوشش ذبیح الله صفا. تهران: علمی و فرهنگی.

طرسوسی، ابوطاهر محمّد. (1380) . ابومسلم‌نامه. به ‌کوشش حسین اسماعیلی. تهران:  معین- قطره.

عطایی. ([بی تا] الف).  برزونامۀ ‌جدید. دست‎نویس ‌کتابخانۀ ‌پاریس به شمارۀ 1189.

عطایی. ([بی تا] ب). برزونامۀ جدید. نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی . به شمارۀ 62855.

غفوری، رضا. (1394). «نبرد قهرمان با اژدها در روایت های حماسی ایران». ادب پژوهی. ش 34.  صص 99-128.

غفوری، رضا؛ امینی، محمدرضا. (1393). «بررسی عناصر دینی و اندیشه های عرفانی در حماسۀ  جهانگیرنامه». کاوش‌نامه. ش 28. صص 293-316.

فرامرزنامه‌. (1382) . تصحیح مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فرامرزنامۀ بزرگ. (1394). به کوشش ماریولین فان زوتفن و ابوالفضل خطیبی. تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی ‌مطلق. تهران: مرکز دایرۀ ‌المعارف بزرگ اسلامی.

فره‌وشی، بهرام. (1381). فرهنگ زبان پهلوی. تهران: دانشگاه تهران.

قصّۀ امیرالمونین حمزه. (1362). تصحیح جعفر شعار. تهران: کتاب فرزان.

قصّۀ حسین کرد شبستری. (1388). به‌ کوشش ایرج افشار و مهران افشاری. تهران: چشمه.

قصّۀ نوش‌آفرین گوهرتاج. (1392). به کوشش اولریش مارزولف. تهران: به‌نگار.

کریستن سن، آرتور. (2535). آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. ترجمۀ احمد طباطبایی. تبریز: دانشگاه تبریز.

کریمان، حسین. (1375). پژوهشی در شاهنامه. تهران: سازمان اسناد ملّی ایران.

کزّازی، میرجلال‌الدین. (1374).«نمادشناسی اسطوره ای در اسطورۀ ضحاک». نمیرم از این پس که من زنده‌ام. تهران: دانشگاه تهران.

گلی، احمد. (1386). «دیوان در شاهنامه». مجلۀ زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه سیستان و بلوچستان. س5. صص 153-172.

لانگ، اندرو. (1390). قصّه‌های پریان. کتاب قرمز. تهران: هیرمند.

مادح، قاسم. (1380). جهانگیرنامه. به‌کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: مؤسسۀ مطالعات اسلامی  دانشگاه تهران- دانشگاه مک گیل.

محجوب، محمّدجعفر. (1387) ادبیات عامیانۀ ایران. چاپ چهارم. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه.

مشتاق‌مهر، رحمان؛ آیدنلو، سجّاد. (1386). «که آن اژدها زشت پتیاره بود». گوهر گویا. س 1. ش 2. صص143-166.

منوچهرخان حکیم. (1384). اسکندرنامه. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: میراث مکتوب.

منوچهرخان حکیم. (1388). اسکندرنامه. به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: سخن.

مهتدی، فضل‌الله. (1389). افسانه‎های کهن ایرانی. تهران: هیرمند.

مظفّریان، فرزانه. (1391).«اسطوره و قصه‌های عامیانه». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. دانشگاه آزاد تهران واحد جنوب. ش 28. صص 213-247.

مولایی، چنگیز. (1387).«دیو». دانش‌نامه زبان و ادب فارسی. جلد 3.  تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی. هوپفنر، اینگه. (1386). افسانه‌های ایران زمین. تهران: ثالث.

Omidsalar, Mahmoud. (1995). “Div”. Encyclopedia Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. NewYork. vol VII. pp 428- 431.