فرمول‌های اسم-صفت هنری در شاهنامۀ فردوسی میراثی از سروده‌های شفاهی در خداینامۀ پهلوی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 2، دوره 49، شماره 2 - شماره پیاپی 193، شهریور 1395، صفحه 21-51   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v49i2.47287

نویسندگان

سید علی محمودی لاهیجانی؛ محمد فشارکی^* ؛ محبوبه خراسانی

دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد

چکیده

یکی از ویژگی‌های سروده‌های شفاهی اقوام آریایی- هندواروپایی، کاربرد صفت‌های هنری در آثار حماسی و دینی آن هاست. با پژوهش در سنت‌های زندۀ نقالی یوگسلاوی و تطبیق نتایج به دست آمده با ویژگی‌های ایلیاد و ادیسه، پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که این صفت‌ها همراه با نام شخصیت‌ها، فرمول‌هایی را شکل می‌دهند که هومر آن ها را از سنت شعری پیش از خود فرا گرفته بود و برای پر کردن وزن اشعار از آن ها استفاده می‌کرد. در یشت‌های اوستا نیز کاربرد فرمول اسم-صفت هنری، نشان از استفاده از این تکنیک در سروده‌های ایران باستان دارد؛ سروده‌هایی که پس از نگارش شیوه‌های ادبیِ سنتِ شفاهی، به همان شکل در آن ها حفظ شده است.
با دقت در شاهنامۀ فردوسی، فرمول‌های اسم-صفت هنری را به وضوح می‌بینیم و با توجه به شواهدی می‌توان گفت این فرمول‌ها زادۀ ذهن خلاق فردوسی نبوده‌اند بلکه به احتمال فراوان از منبع فردوسی یعنی شاهنامۀ ابومنصوری که ترجمۀ خداینامۀ پهلوی بوده، اخذ شده‌اند. از این رهگذر می‌توان نتیجه گرفت که خداینامۀ پهلوی احتمالاً بر اساس سروده‌های شفاهی تحریر شده بوده و این قابلیت را داشته که داستان‌های مختلف آن پس از نگارش در مجالس گوناگون توسط خنیاگران و قوّالان خوانده شود.

کلیدواژه‌ها

سروده‌های شفاهی؛ فرمول‌های اسم-صفت هنری؛ یشت‌ها؛ خداینامه؛ شاهنامه

مراجع

ارسطو. (1357). ارسطو و فن شعر. ترجمۀ عبدالحسین زرّین‌کوب. تهران: امیرکبیر.

امیدسالار، محمود. (1381). جستارهای شاهنامه‌شناسی و مباحث دیگر ادبی. تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.

بویس، مری. (1368 و 1369). «گوسان‌های پارتی و سنت‌های خنیاگری در ایران». ترجمۀ مهری شرفی. چیستا. ش 66 و 67. صص 756-780.

پورداود، ابراهیم. (1377). یشت‌ها. دو جلد. تهران: اساطیر.

تفضلی، احمد. (1376). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل. (1368). تاریخ ثعالبی. ترجمۀ محمد فضائلی. تهران: قطره.

خالقی مطلق، جلال. (1372). گل رنج‌های کهن (برگزیدۀ مقالات دربارۀ شاهنامه). به کوشش علی دهباشی. تهران: مرکز.

خالقی مطلق، جلال. (1377).«در پیرامون منابع فردوسی». ایران شناسی. سال دهم. ش 3. صص 512-539.

خالقی مطلق، جلال. (1386) «از شاهنامه تا خداینامه». نامۀ ایران باستان. سال هفتم. ش 1 و 2. صص 3-119.

خطیبی، ابوالفضل. (1393). «خدای‌نامه». تاریخ جامع ایران. زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

دیویدسن، الگا. (1380). ادبیات تطبیقی و شعر کلاسیک فارسی (هفت مقاله). ترجمۀ فرهاد عطائی. تهران: فرزان روز.

دیویدسن، الگا. (1387). شاعر و پهلوان در شاهنامه. ترجمۀ فرهاد عطایی. تهران: تاریخ ایران.

دیویس، دیک. (1377). «مسألۀ منابع فردوسی». ترجمۀ سعید هنرمند. ایران‌شناسی. سال دهم. ش 1. صص 92-110.

رایشلت، هانس. (1386). رهیافتی به گاهان زرتشت و متن‌های نواوستایی. ترجمۀ جلیل دوستخواه. تهران: ققنوس.

رودکی، جعفر بن محمد. (1383). دیوان رودکی. شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه. چاپ دوم. تهران: توس.

ریاحی، محمدامین. (1389). فردوسی. تهران: طرح نو.

شفیعی ‌کدکنی، محمد‌رضا. (1388). صور خیال در شعر فارسی. چاپ سیزدهم. تهران: آگاه.

شفیعی ‌کدکنی، محمد‌رضا. (1389). موسیقی شعر. چاپ دوازدهم. تهران: آگاه.

صفا، ذبیح‌الله. (1389). حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

عنصری بلخی. (1363). دیوان عنصری بلخی. تصحیح سید محمد دبیرسیاقی. چاپ دوم. تهران: کتابخانۀ سنایی.

فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. (1388). دیوان حکیم فرخی سیستانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. چاپ هشتم. تهران: زوّار.

فردوسی، ابوالقاسم. (1393). شاهنامۀ فردوسی (بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. چاپ سیزدهم. تهران: قطره.

فرنبغ‌دادگی. (1369). بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

قزوینی، محمد. (1332).‌ بیست مقالة قزوینی. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. جلد دوم. تهران: چاپخانة مجلس شورای ملی.

محمودی لاهیجانی، سید علی. (1394). تحلیل صفت‌های هنری در شاهنامۀ فردوسی. رسالۀ دکتری. نجف آباد: دانشگاه آزاد اسلامی.

مدبری، محمود. (1370). شاعران بی دیوان. تهران: پانوس.

مرتضوی، منوچهر. (1369). فردوسی و شاهنامه. تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

منوچهری دامغانی. (1385). دیوان منوچهری دامغانی. تصحیح محمد دبیرسیاقی. چاپ پنجم. تهران: زوّار.

مینوی، مجتبی. (1372). فردوسی و شعر او. چاپ دوم. تهران: کتاب‌فروشی خیام.

نولدکه، تئودور. (1369). حماسۀ ملی ایران. ترجمۀ بزرگ علوی. چاپ چهارم. تهران: جامی و سپهر.

هومر. (1389). ادیسه. ترجمۀ میر جلال‌الدین کزازی. چاپ هفتم. تهران: مرکز.

هومر. . (1389). ایلیاد. ترجمۀ میر جلال‌الدین کزازی. چاپ هفتم. تهران: مرکز.

یارشاطر، احسان. (1357). «چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشی ذکری نیست؟». شاهنامه‌شناسی 1: مجموعۀ گفتارهای نخستین مجمع علمی بحث دربارۀ شاهنامه. تهران: بنیاد شاهنامه‌شناسی.

Clark, M. (2004). “Formulas, meter and type-scenes”. The Cambridge Companion to Homer. Edited by R. Fowler. Cambridge University Press.

Donaldson W. J. (1862). A Complete Greek Grammar. 3rd Edition. London: Deighton, Bell.

Holman, H. C. (1980). A Handbook to Literature. Based on the Original Edition by William Flint Thrall and Addison Hibbard. 4th edition. Indianapolis: Bobbs-Merrill Education.

Homer. (1833). Homērou Ilias. ed. Cornelius Conway Felton, Hilliard, Gray, and Company.

Homer, Immanuel Bekker. (1851). Homērou Odysseia. Oxonii: J.H. Parker.

Kirk, G. S. (1976). Homer and the Oral Tradition. Cambridge: Cambridge University Press.

Parry, M. (1971). The Making of Homeric Verse: The Collected Papers of Milman Parry. ed. A. Parry, Oxford: Clarendon Press.

Webster, T. B. L. (1958). From Mycenae to Homer. London: Methuen.