بررسی مقام «صبر» در متون عرفانی ادب فارسی و راهکارهای عملی آن در روانشناسی مثبت‌گرا

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 205، مرداد 1398، صفحه 79-103   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.v52i2.80298

نویسندگان

وجیهه ربیع؛ سید علی اصغر میرباقری فرد^* ؛ سید مرتضی هاشمی باباحیدری

دانشگاه اصفهان

چکیده

انسان معاصر با مشکلات روانی مختلفی روبه ‌رو است. در سال‌های اخیر برخی از روانشناسان در شاخة روانشناسی مثبت‌ گرا برای حل این مشکلات به معنویت توجه و گرایش نشان داده‌ اند. عرفان ایرانی- اسلامی که سنت معنوی شناخته‌شده ‌ای است و بیشتر در قالب متون ادبی بروز و ظهور یافته است به معارف والایی اشاره دارد که می‌توان در پرتو آموزه ‌های روانشناسی جدید برداشت‌ ها و نتایج جدیدی از آن به دست آورد و بین این دو معرفت، تطبیق و مقایسه صورت داد. بررسی متون منثور ادبی که در آن تجربه ‌های عرفانی نمود یافته است و ابعاد معنوی بشر را بازتاب می‌دهد، می‌تواند دستاوردهای عینی و تجربی در اختیار روان‌ شناسان قرار دهد. یکی از موضوعاتی که می‌تواند در این دو حوزه، مقایسه و تطبیق شود، صبر است. بدین‌منظور در نوشتة حاضر تعریف، اهمیت، انواع و درجات مقام عرفانی صبر در متون منثور عرفانی ادب فارسی استخراج شد، جایگاه صبر از منظر روانشناسی و نتایج و پیامدهای عملی آن در زندگی انسان امروز بررسی گردید و مفهوم صبر از دیدگاه این دو معرفت با یکدیگر تطبیق و مقایسه شد. نتایج نشان داد تعاریف صبر و مبانی عملی آن در متون عرفانی در مواردی با تعابیر مختلف صبر در روانشناسی مشابهت و نزدیکی می‌یابد.
 
 

کلیدواژه‌ها

صبر؛ عرفان اسلامی؛ روانشناسی مثبت‌گرا؛ مثنوی معنوی

مراجع

قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند.

اسپیلکا، برنارد و دیگران. (۱۳۹۰). روانشناسی دین بر اساس رویکرد تجربی. ترجمه محمد دهقانی. تهران: رشد.

افراسیاب‌پور، علی‌اکبر. (۱۳۹۰). روانشناسی و عرفان. تهران: خرمشهر.

امیری، حسین و دیگران. (۱۳۹۲). «مفهوم‌شناسی صبر در اسلام و معادل‌یابی آن در روانشناسی». نشریۀ معرفت. س۲۲. ش۱۹۲. صص۱۵تا۳۰.

ایزدی طـامه، احمد و دیگران. (١٣٨٩). «مقایسۀ تأثیر آموزش صبر و حل مسئله بر کاهش پرخـاشگری و انـتخاب‌ راهبردهای‌ مقابله‌ای دانشجویان دانشـگاه علـوم‌ انتظـامی»‌. نشریۀ دانش‌ انتظامی‌. س۱۱. ش۳. صص۱۸۲تا۲۰۷.

ایزدی طامه، احمد و همکاران. (۱۳۸۷). «صبر؛ مبانی نظری و کارکردهای روانی‌اجتماعی». نشریۀ مصباح. ش۷۸. صص۱۰۳تا۱۳۰.

پروین، لارنس‌ و اولیور‌ جان. (۱۳۸۱). شخصیت، نظریه و پژوهش.‌ ترجمۀ محمدجعفر جوادی‌ و پروین‌ کـدیور.‌ تهران: آییژ.

تبرایی، رامین و دیگران. (۱۳۸۷). «بررسی سهم تأثیر جهت‌گیری مذهبی‌ بر‌ سلامت روان در مقایسه با‌ عـوامل‌ جـمعیت‌شناختی‌». نشریۀ روانـ‌شناسی و دین. س۱. ش3. صص37تا62.

حسین‌ثابت، فریده. (۱۳۸۷). «اثربخشی آموزش صبر بر اضطراب افسردگی و شادکامی». نشریۀ مطالعات اسلام و روانشناسی. ش۲. صص۷۹تا۹۴.

حسین‌ثابت، فریده. (۱۳۹۱). «مبانی دینی و تحلیل روان‌شناختی صبر با تکیه بر آیات قرآن کریم». نشریۀ سراج منیر. س۲. ش۸. صص۵تا۱۱۳.

حق‌رنجبر، فرخ و دیگران. (۱۳۹۰). «تاب‌آوری و کیفیت زندگی مادران دارای فرزندان کم‌توان ذهنی». نشریۀ سلامت و روانشناسی. س۱. ش۱. صص۱۷۷تا۱۸۷.

خدارحیمی، سیامک. (۱۳۷۴). مفهوم سلامت روان‌شناختی. تهران: جاویدان خرد.

خدایاری‌فرد، محمد و دیگران. (۱۳۷۹). «آماده‌سازی مقیاس نگرش مذهبی دانشجویان». نشریۀ روانشناسی. ش۴.‌صص۲۶۸تا۲۸۵.

خوشحال دستجردی، طاهره. (١٣٨٣). «نقش صبر در‌ تکامل‌ روحی انسان از دیدگاه عرفا‌». نشریۀ زبـان و ادب فـارسی دانـشگاه سیستان و بلوچستان. س۲. صص ٦٣تا ٨٦.

خوشحال دستجردی، طاهره. (١٣٨۴). بازتاب مفهوم قرآنی صبر در ادبیات عرفانی از قرن پنجم تا پایان قرن هفتم. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

دهباشی، مهدی و میرباقری‌فرد، سیدعلی‌اصغر. (۱۳۸۸). تاریخ تصوف (۱). تهران: سمت.

رزم‌زن، زینب. (١٣٩٠‌). بررسی رابطۀ مؤلفه‌های صبر و تـاب‌آوری بـا تعـالی معنـوی در دانشـجویان دانشگاه شـیراز. پایان‌نـامۀ کـارشناسی. دانشگاه شیراز. دانشکدۀ علوم تربیتی و روانـشناسی.

ریان، ام. ‌جـی. (١٣٨٨). قـدرت‌ صـبر‌. تـرجمۀ افـسانه محمدی. تهران: جیحون.

زمانی، کریم. (۱۳۹۴). شرح جامع مثنوی دفتر دوم. تهران: اطلاعات.

سارافینو، ادوارد پی. (۱۳۸۴). روانشناسی سلامت. ترجمۀ علی احمدی ابهری و دیگران. تهران: رشد.

سرتیپی، زهرا و دیگران. (1395). «کارآمدی آموزش صبر بر اساس مؤلفۀ صبر در الگوی اسلامی شادکامی بر به‌باشی روانشناختی زنان خانه‌دار». نشریۀ روانشناسی اسلامی. ش۴.‌ صص۴۵تا۶۹.

سهروردی، شهاب‌الدین ابوحفص عمر. (۱۳۷۴). عوارف‌المعارف. ترجمة ابومنصور بن عبدالمؤمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. تهران: علمی فرهنگی.

شکوفه‌فرد، شایسته و خرمائی، فرهاد. (١٣٩١). «صبر و بررسی‌ نقش پـیش‌بـین مؤلفـه‌هـای آن در پرخـاشگری دانـشجویان». نشریۀ روانشناسی و دین. س۵. ش۲. صص ٩٩‌تا١١٢.

صفورایی پاریزی، محمدمهدی. (١٣٨٩). نقش فضیلت اخلاقی صــبر در بـهداشـت‌ روان. نشریۀ راه تربیت. ش۱۱. صص۱۱۷تا۱۳۴.

عطار، فریدالدین محمد. (۱۳۴۶). تذکره الاولیا. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوار.

غباری بناب، باقر و محمد خدایاری‌فرد. (١٣٧٩). «رابـطۀ تـوکل به خدا، اضطراب، صـبر و امـیدواری در شرایط ناگوار». همایش بین‌المللی دین و سلامت روان. معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران. صص۴۶تا۵۸.

غزّالی، محمد. (۱۳۷۱). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: علمی فرهنگی.

غضنفری، فیروزه و دیگران. (۱۳۹۵). «بررسی کارآمدی آموزش صبر بر سخت‌رویی روانشناختی». نشریۀ روانشناسی و دین. ش۳۵. صص۸۹تا۱۰۶.

فراهیدی، خلیل‌بن احمد. (1410ق.). العین. تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی. قم: دارالهجره.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (۱۳۸۵). ترجمۀ رسالۀ قشیریه. ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. (1425ق.). لطایف الاشارات. ج۳. قاهره: بی‌جا.

قمری، محمد. (١٣٨٩‌). «بررسی‌ رابطه دین‌داری و میـزان شـادمانی‌ در‌ بـین‌ دانشـجویان بـه تفکیـک جنسیت و وضعیت تأهل». نشریۀ روانشناسی و دین. س۳. ش۲. صص۷۵تا۹۱.

کاشانی، عزالدین محمود. (1381). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. به تصحیح جلال‌الدین همایی. تهران: هما.

کاشانی، عزالدین محمود. (1382). مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه. به تصحیح عفت کرباسی و محمدرضا برزگر خالقی. تهران: زوار.

کلابادی، ابوبکر محمد. (1371). متن و ترجمۀ کتاب التعرف. به کوشش محمدجواد شریعت. تهران: اساطیر.

مستملی بخاری، اسماعیل ابن‌محمد. (1365). شرح التعرف لمذهب التصوف. به کوشش محمد روشن. تهران: اساطیر.

ملتفت، قوام و محمد خیر. (١٣٩١). «رابطه بین ادراک دانـش‌آمــوزان از‌ سـبک‌ رفتـاری‌ معلمـان بـا بهزیستی روانشناختی در آنها». نشریۀ علوم رفتاری. س۶. ش۳. صص۱۷تا۱۸.

منور، محمد. (۱۳۱۳). اسرارالتوحید. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: چاپ فردین.

مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی. (۱۳۹۶). مثنوی معنوی. به تصحیح محمدعلی موحد. چاپ دوم. تهران: هرمس و فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (۱۳۷۱). کشف‌الاسرار و عده‌الابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ۵. تهران: امیرکبیر.

میرمهدی، سیدرضا؛ صفاری‌نیا، مجید و شریفی، احسان. (۱۳۹۵). معنویت درمانی و رویکرد روانشناسی مثبت‌نگر. تهران: آوای نور.

نجم رازی، عبدالله. (۱۳۵۳). مرصادالعباد من المبدأ إلی المعاد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

نوری، نجیب‌الله. (۱۳۸۷). «بررسی پایه‌های روانشناختی و نشانگان صبر در قرآن». نشریۀ روانشناسی و دین. ش۴. صص۱۴۳تا۱۶۸.

وست، ویلیام. (۱۳۹۳). روان‌درمانی و معنویت. ترجمه دکتر شهریار شهیدی و سلطانعلی شیرافکن. تهران: رشد.

هجویری، علی بن عثمان. (۱۳۳۶). کشف‌المحجوب. از روی نسخة تصحیح ژوکوفسکی. تهران: امیرکبیر.

هجویری، علی بن عثمان. (۱۳۸۶). کشف‌المحجوب. به تصحیح دکتر محمود عابدی. چ۳. تهران: سروش.

یوسفی، فریده و زهرا مرحمتی. (۱۳۹۴). «بررسی رابطه بین ابعاد صبر و بهزیستی روانشناختی». نشریۀ پژوهش‌های اخلاقی. ش۲۲. صص۱۳۵تا۱۵۸.

Baumeister, F,. Vohs, D., and Tice, D. (2007). The Strength Model of Self-Control. Association for Psychological Science, 16 (6), 351-355

Campton, W. C. Smith, M. L. Cornish, K. A. & Qualls, D. L. (1996). Factor structur of mental health measures. Journal of personality and Social, Psychology, 71, 406-413.

Fountoulakis, K, N, et al,. (2008). Late-Life depression, religiosity, cerebral vascular disease. Cognitive impairment and attitudes towards death in the elderly: Interpreting the data, Medical hypotheses, v. 70, : 493-496.

Huebner, E. S. (2004). Research on assessment of life satisfaction of children, and adolescents. Social indicators research, 66:3-33.

Kobasa, S.C, et al, 1982, Personality and Exercises Buffers in the Stress Illness Relationship, Journal of Behavioral Medicin, v. 5, p. 391-404. Theory and applications. New York: The Guilford press.

Lazarus, Richard S. & Folkman, Susan (1984), Stress, Appraisal, and Coping, New York, Springer.

Logue, A. W. (1988). Research on self-control: An integrating framework. Behavioral and Brain Sciences, 11 (4), 665-679.

Maddi, S. R, 1999, Comments on trends in hardiness research and theorizing, Consulting Psychology Journal: Practice and Research, v. 51, p. 67-71.

Piedmont, Ralph L. (2007). Research in the Social Scientic Study of Religion, Leiden boston, Loyola College, Maryland, BRILL.

Ryan, r.m, deci, e, l. (2001). on happiness and human potentional: a review of research on hedonic and eudaimonnic well being. Annual review of psychology, 52 (1), 141-166.

Ryff C.D. (1995). pspsychological well-being in adult life. Current directions in psychological scince, newyork: sage.

Seligman, M. E. P. & Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive psychology: An introduction. American Psychologist, 55, 5-14

Stellman, Jeanne Mager. (1998). Encyclopaedia of Occupational Health and Safety, Geneva, International Labour Organization.

Tangney, J. P., Baumeister, R. F., & Boone, A. L. (2004). High self-control predicts good adjustment, less pathology, better grades, and interpersonal success. Journal of Personality, 72, 271–322.