آسیب شناسی اسنادی و دلالی روایت «انما الاعمال بالنیات» در فهم حداکثری حدیثی- فقهی از آن

علوم قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 165-187   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2020.40092

نویسندگان

عباس عبدی^{* 1}؛ سید محمد مرتضوی²

¹دانش آموخته مقطع دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

روایت «انما الاعمال بالنیات» از روایات پرکاربرد با فهم حداکثری فریقین است که در منابع شیعی- در صورت استناد- از امالی یا تهذیب شیخ طوسی نقل شده‌است. در منابع عامه برای آن ادعای تواتر لفظی شده ولی غالب محدثین فریقین آن را مردود دانسته اند. سند این روایت مقبوله و با قرینه ی روایات مشابه و شهرت عملی، موثوق الصدور و موثوق السند و نیز دارای تواتر معنوی است. «نیت» در این روایت حقیقت لغویه بوده و با «انگیزه» مطابق است. ولی آنچه در عرف فقها مطرح می شود مرحله ای از مراحلِ کنشیِ انگیزه تا هدف است که در صدر اسلام به "احضار النیة" تعبیر شده‌است. به همین جهت مراد فقها با مقصود روایت متفاوت است. ارتباط نیت و عمل، به دلیل حقیقت لغوی، به صورت مستقیم و وجودی است و حصر در آن- به خاطر جزئیت نیت در عمل و حکومتِ اصالة الظهور- حقیقی است. با این که سند روایت مورد قبول قرار گرفته ولی از حیث دلالی، بر ارتباط مستقیم و وجودی دلالت دارد و مراد از نیت در آن- برخلاف فهم و کاربرد حداکثری فقها- معنای اخص نیست.

کلیدواژه‌ها

نیت؛ انگیزه؛ عمل؛ حدیث؛ فقه الحدیث؛ انما الاعمال بالنیات

مراجع

قرآن کریم، ترجمه علی مشکینی، قم، الهادی، چاپ دوم، 1381.

مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق (ع)، بیروت، اعلمى، 1400 ق.

الفقه المنسوب الی الامام الرضا (ع)، مشهد، مؤسسة آل‌البیت (ع)، 1406 ق.

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، تحقیق: عباسعلی زارعی سبزواری، قم، اسلامی، 1426 ق.

ابن‌أبی‌جمهور، محمد، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، قم، دار سید الشهداء، 1405 ق.

ابن‌حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، 1379 ق.

ابن‌حیون، نعمان، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، قم، آل البیت (ع)، چاپ دوم، 1385ق.

ابن‌داود حلی، حسن، رجال ابن داود، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1383 ق.

ابن‌درید، محمدبن حسن، جمهرة اللغة، بیروت، دارالعلم للملایین، بی‌تا.

ابن‌زهره، حمزة‌بن على، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع،‏ قم، مؤسسه امام صادق (ع)، ‏1417 ق.

ابن‌سیده، علی‌بن اسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.

ابن‌شهرآشوب مازندرانى، محمد، متشابه القرآن و مختلفه، قم، بیدار، 1369 ق.

ابن‌طی فقعانی، علی، الدر المنضود فی معرفة صیغ النیات والإیقاعات والعقود، شیراز، مدرسة امام ­العصر(عج)، 1418 ق.

ابن‌غضائری، احمد، الرجال، قم، دارالحدیث، 1364.

ابن‌فارس، أحمدبن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404 ق.

ابن‌ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، بیروت، دار الفکر ، بی‌تا.

ابوصلاح حلبى، تقى، تقریب المعارف، قم، الهادى، 1404 ق.

ازدی، عبدالله، کتاب الماء، تهران، دانشگاه علوم پزشکی ایران- مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، 1387.

ازهری، محمدبن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، قم، انتشارات اسلامی، 1362.

بخاری، محمد، صحیح البخاری، بیروت، دارالقلم، 1407 ق.

برقى، احمدبن محمد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1371 ق.

بیهقی، احمد، السنن الصغیر، کراچی، جامعة الدراسات الاسلامیة، 1410 ق.

ترابی، علی‌اکبر، الموسوعة الرجالیة المیسرة، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ دوم، 1424 ق.

تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، تهران، مرکز نشر کتاب، 1379 ق.

تفرشی، مصطفی، رجال، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع)، چاپ اول، 1418 ق.

تهانوی، محمدعلی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، لبنان، مکتبة ناشرون، 1996 م.

جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجم، 1376.

جوهری، اسماعیل‌بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة،‌ بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ سوم، 1404 ق.

حائری مازندرانی، محمد، منتهی المقال فی أحوال الرجال، قم، مؤسسه آل‌البیت (ع)، 1416 ق.

حجتی، محمد باقر، اسباب النزول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، 1377

حر عاملى، محمد، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل‌البیت (ع)، 1409 ق.

حسینی زبیدی، محمد مرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414 ق.

خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، تهران، صبا، 1370.

خلخالی، صادق، رسالة فی النیة، قم، مکتب آیة الله الخلخالی، 1374.

خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌نا، چاپ پنجم، 1413 ق.

دغیم، سمیع، مصطلحات الامام الفخر الرازی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 2001 م.

دیلمی، حسن، ارشاد القلوب الی الصواب، قم، الشریف الرضی، 1412 ق.

راغب اصفهانى، حسین، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت-دمشق، دارالقلم-الدارالشامیة، 1412 ق.

رشاد، علی‌اکبر، دانشنامه­ی امام علی (ع)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم، 1382.

سعدی، ابوحبیب، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، دمشق، دارالفکر، چاپ دوم، 1408 ق.

سید مرتضى علم الهدی، على، الانتصار فی انفرادات الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1415 ق.

سید مرتضى علم الهدی، على، الحدود و الحقائق، بی‌نا، بی‌تا.

شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، تهران و قم، دار الاسوه، 1416 ق.

شیخ طوسى، محمد، الأمالی، قم، دارالثقافة، 1414 ق.

شیخ طوسى، محمد، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق.

شیخ طوسى، محمد، الخلاف،‏ قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407 ق.

شیخ طوسى، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.

صلیبا، جمیل، المعجم الفلسفی، بیروت، الشرکه العالمیه للکتاب، 1414 ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم، 1417 ق.

طباطبایی، محمدحسین، البیان فی الموافقة بین الحدیث و القرآن، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.

طبرانی، ابوالقاسم، المعجم الاوسط، قاهرة، دارالحرمین، 1415 ق.

طریحی، فخرالدین‌بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوى، چاپ سوم، 1375.

عاملی، حسین‌بن عبدالصمد، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، قم، مجمع الذخایر الاسلامیه، 1401ق.

عریضى، على‌بن جعفر، مسائل علیّ بن جعفر و مستدرکاتها، قم، مؤسسة آل­البیت (ع)، 1409 ق.

عسکرى، حسن‌بن عبدالله، الفروق فى اللغة، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، 1400ق.

علامه حلى، حسن‌بن یوسف، نهج الحقّ و کشف الصدق، بیروت، دار الکتاب اللبنانی، 1982 م.

غرویان، محسن، فلسفه اخلاق، قم، پیک جلال، چاپ دوم، 1379.

فراهیدی، خلیل، کتاب العین، قم، هجرت، چاپ دوم، 1410 ق.

فیض کاشانى، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین على (ع)، 1406 ق.

­­­­­­­فیض کاشانى، محمدمحسن، الحقائق فی محاسن الاخلاق، قم، دارالکتب الاسلامی، چاپ دوم، 1423 ق.

قطب الدین راوندى، سعید، فقه القرآن، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، 1405 ق.

کبیر مدنى، علیخان، ریاض­السالکین فی شرح صحیفة سیّدالساجدین، قم، اسلامى، 1409 ق.

کلینى، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407 ق.

مازندرانى، محمدصالح، شرح الکافی، تهران، المکتبة الإسلامیة، 1382 ق.

مالک‌بن انس، الموطأ، تحقیق تقی‌الدین ندوی، دمشق، دارالقلم، 1413 ق.

مجلسى، محمدتقى، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، کوشانپور، چاپ دوم، 1406 ق.

مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق.

مجلسى، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول (ع)، تهران، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، 1404 ق.

محقق حلی، جعفر، المسائل العزیة، بی‌نا، بی‌تا.

محقق حلی، جعفر، الرسائل التسع‏، قم، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى (ره)، چاپ اول، 1413 ق.

محقق حلی، جعفر، المعتبر فی الشرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، 1364.

مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، الهادی، چاپ چهارم، 1384.

مصطفوى، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368.

مفید، محمد، المسائل الصاغانیة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.

مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1374.

نجاشی، أحمدبن علی، رجال النجاشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407 ق.

نراقی، ابواقاسم، شعب المقال فی درجات الرجال، قم، مؤتمر المحقق النراقی، چاپ دوم، 1422 ق.

نمازی، علی، مستدرک سفینه البحار، قم، انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1408 ق.

نورى، حسین ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت (ع)، 1408 ق.

نیشابوری مقری، ابوجعفر، الحدود، قم، مؤسسه امام صادق (ع)، 1414 ق.

هلال، میثم، معجم مصطلح الاصول، بیروت، دارالجلیل،1424 ق.

ولایی، عیسی، فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول، تهران، نشر نی، 1374.