بسط و قبض موضوع احکام کیفری برخلاف نفع متهم در پرتوِ روح قانون

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 131، بهمن 1401، صفحه 73-95   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2021.68247.1034

نویسنده

محمدحسین شاکر اشتیجه^*

طلبه درس خارج، دانش‌آموخته دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه میبد

چکیده

روح قانون یکی از منابع اصطیاد حکم در محاکم کیفری است که تلقی‌شدن آن به‌عنوان منبعی متعارض با اصل قانونی‌بودن جرم و اصل تفسیر به‌نفع متهم، مانع بهره‌برداری مناسب از آن برای صدور حکم شده است؛ درحالی‌که کارکرد آن پرکردن خلأ‌‌ها و رفع کاستی‌های دو اصل پیش‌گفته است. همین نگاه ظاهری موجب شده اصطلاح روح قانون در حقوق کیفری، چندان که باید بازتاب نیابد. این نهاد حقوقی درصدد جرم‌انگاری موضوعات جدید نیست، بلکه به‌شیوه‌ای منطقی درصدد بررسی امکان قبض یا بسط موضوعات قانونی به موضوعات مبتلا‌به یا نوین مشابه است تا حکم مقرر در قانون، با رعایت اصل تناسب جرم و مجازات، برای سایر موضوعات اِعمال شود. کارکرد کامل آن نیز بر پایه قاعدهٔ «التعزیر لکل عمل محرم» در تعزیرات است. روح قانون صبغهٔ فقهی نیز دارد و با عنوان روح یا مذاق شریعت در فقه رخ نموده است و دلالت تنبیه، الغای فارق و تناسب حکم و موضوع و عرف را می‌توان از مستندات حجیت آن دانست. روح قانون به‌مثابهٔ حکم مستخرَج مستند به مباحث الفاظ است و جایگاه مقدمی برای کشف حکم راجع به اصول عملیه، ازجمله تفسیر به نفع متهم و تفسیر مضیق دارد. در نوشتار حاضر این نهاد حقوق کیفری به‌‌عنوان یکی از منابع صدور حکم با روش ‌توصیفی‌تحلیلی بررسی شده و به‌منظور کاربردی‌شدن آن، مثال‌هایی از متون قانونی در تمامی مراحل ذکر شده است.

کلیدواژه‌ها

روح قانون؛ استناد به روح قانون؛ تعیین مجازات؛ بسط و قبض موضوع احکام کیفری؛ تعزیرات؛ تناسب مسئولیت و مجازات

مراجع

قرآن کریم

آقایی‌نیا، حسین، جرایم علیه اشخاص، چاپ‌چهارم، تهران: میزان، 1395.

ابوالصلاح حلبى، تقى‌بن‌نجم، الکافی فی الفقه، چاپ‌اول، اصفهان: کتابخانۀ امام امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق.

اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، چاپ‌چهل‌وچهارم، تهران: میزان، 1394.

اردبیلی، محمدعلی، روزنامۀ اعتماد، ش1572، ص 5، مورخ 2/10/86.

امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، تهران: اسلامی، 1384.

امیدی، جلیل، تفسیر قانون در حقوق جزا، تهران: جنگل، 1389.

امیدی، جلیل، «قواعد تفسیر قوانین جزایی»، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، ش41، 1377، صص 9 تا 53.

باهری، محمد، حقوق جزای عمومی، چاپ‌اول، تهران: رهام، 1381.

برهانی، محسن، پارساییان، عطیه، «عرف و مؤلفه‌های قانونی و مادی تشکیل‌دهندۀ پدیدۀ مجرمانه»، حقوق اسلامی، س10، ش36، بهار 92، صص 147 تا 172.

بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل، حاشیة الوافی، چاپ‌اول، قم: مؤسسهٔ علامه وحید بهبهانی، 1426ق.

تقی‌زاده، هادی، «مبانی نظری سازوکار‌های تشخیص و کارکرد‌های روح قانون»، دو فصلنامۀ پژوهشنامۀ حقوق خصوصی عدالت، س4، ش8، 1396، صص 127 تا 147.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دائرة المعارف علوم اسلامی، تهران: گنج دانش، 1361.

حبیبی مجنده، محمد و ساناز کامیارراد، «قاعده‌سازی در دیوان بین‌المللی دادگستری از مجرای تفسیر پویا»، مجلۀ حقوقی بین‌المللی، س 35، ش58، بهار و تابستان 1397، صص 35 تا 88.

حسینى سیستانى، على، الرافد فی علم الاصول، چاپ‌اول، قم: حمید، 1414ق.

حسینى، محمد، معجم المصطلحات الاصولیة، چاپ‌اول، بیروت: مؤسسة العارف‌، 1415ق.

حسینى، محمد، الدلیل الفقهى تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الاصول، چاپ‌اول، دمشق: بی‌نا، 2007م.

حکمت‌نیا، محمد، «مذاق شریعت»، فقه و حقوق، س3، ش 9، تابستان 85، صص 11 تا 28.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران: میزان، 1387.

جمعی از محققان، فرهنگ نامۀ اصول فقه، چاپ‌اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389.

خمینى، سیدمصطفى، کتاب الطهارة، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، 1418ق.

دل وکیو، ژرژ، بنیان تعقلی حقوق، ترجمه امیر هوشنگ آجودانی، مجله حقوقی وزارت دادگستری، سال اول، شماره 2، 1338 ش.

زراعت، عباس، شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی، چاپ‌اول، تهران: جنگل، 1393.

سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1423ق.

 سلطانی، مهدی، حقوق جزای عمومی، چاپ‌دوم، تهران: دادگستر، 1386.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، چاپ‌هفتم، لبنان: دار احیاء التراث العربی، 1404ق.

عامری‌نیا، محمدباقر و علی جمادی، «استناد به روح قانون در دادرسی»، مجلۀ مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، سال 9، ش1، 1396، صص 227 تا 241.

فیاضی، مسعود، تفاوت تنقیح مناط و الغای خصوصیت با قیاس، حقوق اسلامی، س 11، ش42، پاییز 1393، صص 97 تا 117.

قیاسی، جلال‌الدین، روش تفسیر قوانین کیفری، چاپ‌اول، قم: بوستان کتاب، 1379.

قیاسی، جلال‌الدین و دیگران، حقوق جزای عمومی، چاپ‌دوم، قم: سبحان، 1389.

عندلیب همدانی، محمد و حمید ستوده، «مذاق شریعت جستاری در اعتبارسنجی و کارآمدی»، مجلۀ فقه اهل بیت(ع)، سال 18، ش70و71، تابستان-پاییز91، صص 106 تا 142.

کاتوزیان، ناصر، مقدمۀ علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، تهران: سهامی انتشار، 1384.

کاتوزیان، ناصر، مقدمهٔ علم حقوق و مطالعه در حقوق خصوصی ایران، چاپ‌پانزدهم، تهران: مدرس، 1386.

کاتوزیان، ناصر، وصیت در حقوق مدنی ایران، چاپ‌دوم، تهران: کانون وکلای دادگستری مرکز، 1369.

کاشف الغطاء، جعفربن‌خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، چاپ‌اول، قم: دفتر تبلیغات اسلامى، 1422ق.

کلانتری، کیومرث، اصل قانونی‌بودن جرائم و مجازات‌ها در حقوق ایران، چاپ‌اول، بابلسر: دانشگاه مازندران، 1375.

گلدوزیان، ایرج، بایسته‌های حقوق جزای عمومی، چاپ‌اول، تهران: میزان، 1380.

گلدوزیان، ایرج، حقوق جزای عمومی ایران، چاپ‌چهاردهم، تهران: دانشگاه تهران، 1395.

محسنی، مرتضی، دورۀ حقوق جزای عمومی، چاپ‌اول، تهران: گنج دانش، 1375.

محمدى، على، شرح اصول فقه، چاپ‌دهم، قم: دار الفکر، 1387.

مؤمن قمى، محمد، مبانی تحریر الوسیلة-کتاب الحدود، چاپ‌اول، تهران: مؤسسۀ تنظیم آثار امام خمینى(ره)، 1422ق.

منتسکیو، شارل لویی، روح القوانین، ترجمۀ علی‌اکبر مهتدی، چاپ‌هشتم، تهران: امیرکبیر، 1362.

مهرپور، حسین و سجاد صفری، «روح قانون در حقوق ایران»، مجلۀ حقوقی دادگستری، س82، ش103، 1397، صص 201 تا 218.

ملکی میانجى، محمدباقر، بدائع الکلام فی تفسیر آیات الأحکام، چاپ‌اول، بیروت: الوفاء، 1400ق.

نائینى، محمدحسین، کتاب الصلاة، چاپ‌اول، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1411ق.

نوربها، رضا، زمینۀ حقوق جزای عمومی، چاپ‌اول، تهران: کانون وکلای دادگستری مرکز، 1369.

هاشمی شاهرودى، محمود و جمعى از پژوهشگران، موسوعة الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل البیت(ع)، چاپ‌اول، قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)، 1423ق.