بررسی صفت عارفانۀ ذکر بر پایۀ مراتب سه‌گانۀ سیر و سلوک(تفرقه، فنا، بقا)

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 29 دی 1400  

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.67139.0

نویسندگان

مجید فرحانی زاده ؛ عباس محمدیان

حکیم سبزواری

چکیده

این پژوهش به تحلیل صفت عارفانۀ ذکر در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن هفتم هجری می‌پردازد. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل ذکر از منظر مراتب سیر و سلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی-تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که صفت ذکر در سخن برخی از عارفان، در هر یک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحوّل و تبدّل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. در این ساحت سالک سعی در اتّصاف به ذکر و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم، که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، لذا ذکر در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌یافته، کوشش او زایل و اتّصافش به ذکر‌ ترک می‌شود. اما در مرتبۀ سوم، یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌گردد،از این‌رو ذکر در عارف پس از سلب، مجددا به شکل ایجابی، امّا تحوّل‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود این­که سخنان بیش‌تر عارفان از ذکر، با ویژگی‌های مرتبۀ فرق، مطابقت دارد؛ اما سخنان عدّه‌ای از آنان از ذکر علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.

کلیدواژه‌ها

ذکر؛ تحوّل و تبدّل صفت؛ فرق؛ فنا؛ بقا