تأثیر آموزش سواد دیداری بر رشد خلاقیت و مؤلفه‌های آن در دختران ده‌ساله براساس دیدگاه گیلفورد با محوریت کتاب تصویری بدون‌کلام

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی

مقاله 18، دوره 11، شماره 2 - شماره پیاپی 22، دی 1400، صفحه 352-371   

نوع مقاله: مقالات پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/infosci.2021.24226.0

نویسندگان

معصومه انوری¹؛ اعظم صنعت جو^{* 2}؛ معصومه تجعفری³

¹کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

³استادیار علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مقدمه: سواد دیداری که به معنای مهارت تفسیر علائم، خطوط و رنگ­ها و درک پیام در تصویر است، به‌دلیل تسلط تصویر بر متن در عصر حاضر، از ضروریات و مکمل سواد اطلاعاتی است (ACRL, 2011). علاوه بر اینکه خوانش صحیح کتاب­های تصویری بدون متن، در گرو برخورداری از مهارت سواد دیداری است، این کتاب­ها می­توانند ابزاری در خدمت آموزش سواد دیداری نیز باشند. از آنجایی که افزایش مهارت سواد دیداری با رشد خلاقیت، رابطه مستقیم دارد، بنابراین کتاب تصویری  می­تواند ابزاری برای آموزش سواد دیداری و افزایش خلاقیت باشد. بدین منظور پژوهش با هدف بررسی تأثیر آموزش سواد دیداری بر میزان رشد خلاقیت و مؤلفه­های آن در دختران ده‌ساله محصل در دبستان­های شهر مشهد با محوریت کتاب تصویری انجام شده است.
روش­شناسی: پژوهش حاضر، از نظر هدف کاربردی و از نظر نوع پژوهش، در زمره پژوهش­های نیمه تجربی با پیش­آزمون و پس­آزمون همراه با گروه کنترل بود. جامعه آماری پژوهش، همۀ کودکان دختر 10 ساله محصل در دبستان­های مشهد در سال تحصیلی 98-99 بود که از این میان آنها 30 نفر به‌صورت تصادفی انتخاب شد و در دو گروه آزمایش (15 نفر) و کنترل (15 نفر) قرار گرفت. گروه آزمایش به مدت 16 جلسه، آموزش و تمرین سواد دیداری را دریافت کرد. ابزار گردآوری اطلاعات، آزمون خلاقیت تصویری تورنس و پرسشنامه محقق ساخته سواد دیداری کودک بود که توانایی آزمودنی ­ها را سنجید. روایی پرسشنامه سواد دیداری، با نظر متخصصان علوم ارتباطات تأیید شد و پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ (91/0) مورد محاسبه قرار گرفت. برای تحلیل داده ­ها، از آزمون کوواریانس یک متغیره استفاده شد.
یافته ­ها: یافته ­های پژوهش نشان داد که میان نمرات خلاقیت کودکانی که آموزش سواد دیداری را دیده ­اند، با کودکانی که این آموزش­ها را ندیده­اند، تفاوت معنادار وجود دارد؛ به‌طوری که این آموزش­ ها منجر به افزایش شاخص­ های سیالی، انعطاف‌پذیری، ابتکار و بسط در ایده­ های آنان و در نتیجه باعث افزایش میزان خلاقیت آنان شده است.
نتیجه­: اکنون پرداختن به آموزش سواد دیداری در کنار سواد اطلاعاتی به‌دلیل سلطه تصویر، از سوی کتابداران مطرح است. به­خصوص اینکه این مهارت می­تواند بر توانائی افراد نظیر خلاقیت اثرگذار باشد. آموزش سواد دیداری اقدامی مشترک بین اعضای هیئت‌علمی، کتابداران، موزه ­داران، آرشیوداران، حرفه­مندان منابع بصری، و متخصصان فناوری آموزشی است (ACRL, 2011)، اما در مدارس، به‌صورت تفننی برگزار می­شود (فلسفی، 1394) و مسئولیت سایر نهادهای آموزشی به­ویژه کتابخانه ­ها را برجسته می­کند. به‌منظور پرداختن به این آموزش لازم است، نظیر پژوهش حاضر، پروتکل ­های آموزشی با مشارکت دیگر حوزه ­ها نظیر ارتباطات و علوم تربیتی تقویت شود. همچنین ضرورت دارد از راهکارهای چندگانه به‌منظور آموزش بهره گرفته شود. این پژوهش از کتاب تصویری برای آموزش استفاده کرد. در نتیجه می­توان بیان کرد علاوه بر اینکه درک کتاب تصویری نیازمند سواد دیداری است، خود نیز به‌عنوان ابزار آموزش سواد دیداری استفاده شود. بنابراین پژوهش­ های آینده باید به بررسی چگونگی تقویت سواد دیداری در کتابخانه، افزایش آن در کاربران، شناسایی کتاب­های تصویری مؤثر و نیز شناسایی پروتکل مناسب آموزشی بپردازند.

کلیدواژه‌ها

آموزش؛ سواد دیداری؛ خلاقیت و مؤلفه‌های آن؛ کتاب تصویری بدون کلام؛ دختران ده ساله

مراجع

افتخارنژاد، فاطمه؛ نیلی احمدآبادی؛ محمدرضا؛ امیرتیموری، محمدحسن؛ اویسی، نرجس خاتون (1394). تأثیر دوره آموزشی سواد دیداری در تجزیه‌وتحلیل تصاویر آموزشی. فناوری آموزش و یادگیری، 1(4)، 89-103.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://ensani.ir/file/download/article/20160822143018-10042-25.pdf.

اکبری مبارکه، بتول؛ اباذری، زهرا؛ رحمتی، نرگس؛ میرحسینی، زهره (1395). اثربخشی آموزش تصویری کتاب فارسی بر افزایش خلاقیت و مؤلفه‌های آن در دانش‌آموزان: مطالعه موردی. آموزش‌وپرورش (تعلیم و تربیت), 2(33)، 67-80.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://qjoe.ir/files/site1/user_files_efa60e/z_nirumand-A-10-107-98-9bfacf7.pdf

امیری، شعله؛ اسعدی، سمانه (1386). روند تحولی خلاقیت در کودکان. تازه‌های علوم شناختی، 9 (4)، 26- 32. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://icssjournal.ir/files/site1/user_files_f2ee9f/godadmin-A-10-2-377-c825091.pdf

ایسنا (1396). جایزه بهترین تصویرگر ادبیات کلاسیک آمریکا برای یک ایرانی. بازیابی شده در 19 شهریور 1399 از: https://www.isna.ir/news/96041407566

بکر، ائرن (1395). رنگ زیبای خیال. تهران: پرتقال. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از

https://www.porteghaal.com/products/detail/%D8%B1%D9%86%DA%AF%D8%B2%DB%8C%D8%A8%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%84-1/1227/view/

پیرخائفی، علیرضا (1372). بررسی رابطه هوش و خلاقیت در بین دانش­آموزان پسر مقطع دوم نظری دبیرستان­های شهر تهران. پایان­نامه دانشگاه علامه طباطبایی. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://ganj.irandoc.ac.ir/#/articles/5c1087286dceda8260433ceec0813537/fulltext

خزاعی، مریم؛ حیدری، احمد؛ صمصامی، شیرین (1396). بررسی و تحلیل کتب فارسی مقطع ابتدایی بر اساس اصول تصویرگری (مطالعه موردی کتاب فارسی پایه اول)، اولین کنفرانس ملی کاربرد پژوهش­های نوین در علوم انسانی، قائم‌شهر، بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://civilica.com/doc/674760

درودی، فریبرز (1388). نگارش تصویری با تصویرسازی مفاهیم: بهره‌گیری از سواد دیداری و زبان تصویر برای درک مؤثر اطلاعات. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 1(77)، 273-288. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://iranjournals.nlai.ir/handle/123456789/162326

درودی، فریبرز و سلیمانی­نژاد، عادل (1396). استانداردهای توانمندی سواد دیداری انجمن کتابخانه­های دانشکده­ای و پژوهشی برای آموزش عالی. تهران: چاپار.

دلاور، علی (1380). مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی. تهران: رشد.

دلاور، علی (1385). روش تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران: ویرایش.

رضایی، معصومه؛ حسینی­نسب، سید داوود (1396). اثربخشی نمایش عروسکی بر مهارت‌های اجتماعی و خلاقیت در کودکان پیش‌دبستانی شهرستان مراغه.‎ آموزش و ارزشیابی، 10(40)، 13-26. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://www.sid.ir/fA/Journal/ViewPaper.aspx?id=351430

سیف­درخشنده، سعید؛ نریمانی، محمد (1398). فراتحلیل عوامل و موانع مرتبط با افزایش خلاقیت دانش‌آموزان. روان‌شناسی مدرسه، 8(3), 109-126.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از :https://iranjournals.nlai.ir/bitstream/handle/123456789/192122/0C98033992D6958387B18539140F04E9.pdf?sequence=-1&isAllowed=y

سیف، علی­اکبر (1386). روانشناسی پرورشی نوین. تهران: آگاه.

عابدی، احمد؛ عنایتی، الهه (1395). فراتحلیل اثربخشی مداخلات آموزشی بر خلاقیت دانش‌آموزان. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 6 (1)، 18-1. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://journal.bpj.ir/article_525069_47130b382a57227e0c31de058c286c4b.pdf

غفاری، سعید؛ بقایی، حسن؛ قربانی­رضوان، طیبه (1399). تأثیر آموزش مهارت­های تفکر خلاق در کتابخانه‌های عمومی بر میزان خلاقیت کودکان (مطالعه موردی: کودکان دختر 12 ساله عضو کتابخانه عمومی امام علی (ع) شهر قم). فصلنامه خانواده و پژوهش، 1(17)، 127-144.‎ بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://qjfr.ir/files/site1/user_files_d3b99d/godadmin-A-10-2-193-ca8ff1a.pdf

فرمیهنی فراهانی، محسن (1393). فرهنگ توصیفی علوم تربیتی. تهران: شباهنگ.

فلسفی، غلامرضا (1394). آموختن سواد بصری، لازمه زندگی کودک در دنیای تصویر. رشد آموزش پیش‌دبستانی، 8 (29)، 49-45. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: https://www.roshdmag.ir/Roshdmag_content/media/article/41.45rom%20(94-95)%20MATN%20PISH%20DABESTANI%2029-17_0.pdf

قایینی، زهره (1376). واکنش کودکان 4-6 ساله نسبت به کتاب‌های تصویری. فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، 8(3)، 39-56. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://ensani.ir/file/download/article/20120325202903-1144-206.pdf

کریمی، ناهید؛ مهرافزون، داریوش؛ جعفری، علیرضا (1396). بررسی تأثیر آموزش مهارت‌های زندگی به روش قصه‌گویی بر مؤلفه‌های خلاقیت دانش آموزان ابتدایی، فصلنامه ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 7(2)، 149-166. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://journal.bpj.ir/article_536459_415ce2acbd7c84da2cc209eafe6c0d40.pdf

نودلمن، پری. ترجمه بنفشه عرفانیان (1389). ضرباهنگ روایت در کتاب مصور. کتاب ماه کودک و نوجوان، (155)، 83-90. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://ensani.ir/file/download/article/20140723093751-9324-1847.pdf

هاشمی، تورج؛ واحدی، شهرام؛ احراری، غفور (1394). فراتحلیل برنامه‌های مداخلاتی پرورش خلاقیت. ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، 5(3)، 1-32. بازیابی شده در 9 شهریور 1400 از: http://journal.bpj.ir/article_522265_fede0c119303984cd4f4d4df33d3a16a.pdf

 

ACRL (2011). Visual Literacy Competency Standards for Higher Education. Retrieved June 24, 2018, from http://www. ala.org/acrl/standards/visual literacy

Coutts, N. (2015). visual literacy – metalanguage & learninig, Retrieved August 31, 2021 from https://thelearnersway.net/ideas/2015/10/4/visual-literacy-metalanguage-learning

Denda, K. (2015). Developing interview skills and visual literacy: A new model of engagement for academic libraries. portal: Libraries and the Academy, 15(2), 299-314. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1353/PLA.2015.0024

Friedman, A. (2018). To “read” and “write” pictures in early childhood: multimodal visual literacy through Israeli children’s digital photography. Journal of children and Media, 12(3), 312-328. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1080/17482798.2018.1443147

Fullmer, M. (2019). Representing Gender: Visual Literacy Instruction in the Academic Library. Open Information Science, 3(1), 22-31. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1515/opis-2019-0002

Guilford, J. P. (1959). Creativity and Its Cultivation. New York: Harper & Brothers.

Hu, R. (2004). A Case Study: Emergent Biliteracy in English and Chinese of a Five-year Old Chinese Child with Wordless Picture Books (Doctoral dissertation, University of Georgia). Retrieved August 31, 2021 from https://getd.libs.uga.edu/pdfs/hu_ran_200408_ma.pdf

Huang, T. Y. (2005). Fostering creativity: A meta-analytic inquiry into the variability of effects (Doctoral dissertation, Texas A&M University). Retrieved August 31, 2021 from https://oaktrust.library.tamu.edu/bitstream/handle/1969.1/2338/etd-tamu-2005A-EPSY-Huang.pdf?sequence=1&isAllowed=y

Manteghi, M. (2012). The Effects of Creativity Training on Preschool and Elementary School Students. J Curriculum Res, 2(1), 1-28. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/ 10.22099/JCR.2012.1940

Matusiak, K. K., Heinbach, C., Harper, A., & Bovee, M. (2019). Visual literacy in practice: Use of images in students’ academic work. College & Research Libraries, 80(1), 123. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.5860/crl.80.1.123

Nelson, N. (2004). Visual Literacy and Library Instruction: A Critical Analysis. Education Libraries, 27(1), 5-10. Retrieved August 31, 2021 from

http://doi.org/10.26443/el.v27i1.194

Nurhasanah, N., Yus, A., & Simare-Mare, A. (2020). The Analysis of Children Creativity Development in Paud Darul Fathonah Medan Marelan Sub-District. Budapest International Research and Critics in Linguistics and Education (BirLE) Journal, 3(1), 260-269. Retrieved August 31, 2021 from  https://doi.org/10.33258/birle.v3i1.795

Özel, N. (2018). Developing Visual Literacy Skills through Library Instructions. In Information Visualization Techniques in the Social Sciences and Humanities (pp. 32-48). IGI Global. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.4018/978-1-5225-4990-1.ch003

Pun, S. K. (2009). Creative thinking through visual literacy. Business Education & Accreditation, 1(1), 97-108. Retrieved August 31, 2021 from

https://dr.ntu.edu.sg/bitstream/10356/100295/2/Creative%20Thinking%20Through%20Visual%20Literacy%28Published%20Version%29.pdf

Seglem, R., & Witte, S. (2009). You gotta see it to believe it: Teaching visual literacy in the English classroom. Journal of Adolescent & Adult Literacy, 53(3), 216-226.

Tillmann, A. (2012). What we see and why it matters: How competency in visual literacy can enhance student learning. Retrieved August 31, 2021 from https://digitalcommons.iwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1008&context=education_honproj

Torrance, E. P. (1974). The Torrance Tests of Creativity-TTCT-Manual and Scoring Guide: Verbal test A, figural test form A and B, Personal Press Inc, Lexing ton, Massachusetts.

Torrance, E.P., & Goff, K. (1989). A quiet revolution. The Journal of Creative Behavior, 23(2), 136-145. Retrieved August 31, 2021 from https://doi.org/10.1002/j.2162-6057.1989.tb00683.x

Weeks, E. (2013). The Power of Pictures: The Role of Picturebooks in the Development of