واکاوی دلالت ماده «عصم» با رویکرد ریشه‌شناسی و تاریخ انگاره

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 215-237   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2022.72121.1166

نویسندگان

مریم ولایتی کبابیان^{* 1}؛ سارا طاهری²

¹استادیار دانشگاه قرآن و حدیث (پردیس تهران)

²مدرس دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

فهم دقیق انگاره عصمت که از واژگان کلیدی حوزه امامت به شمار می‌آید، وجهه اصلی نوشتار حاضر است. این مقاله می‌کوشد با بررسی داده‌های لغوی ریشه عصم در زبان‌های سامی و ارزیابی استعمال‌های قرآنی و حدیثی آن با احتراز از پیش‌فرض‌های کلامی شیعه در خصوص معنا و مفهوم ساخت یافته عصمت در دوره‌های بعد، معنای متقدم آن و سیر تطور معنایی‌اش را بکاود. طبق یافته‌های این پژوهش در بخش مربوط به زبان‌های سامی، می‌توان سه معنای استعمالی از جمله بستن و محکم کردن، پناه بردن، دفاع و مقاومت کردن را برای ماده «عصم» در نظر گرفت که معنای اصلی یا قدر مشترک هر سه معنا، حفظ و صیانت است. در زبان عبری و عربی به حفظ از گناه و معصیت نیز به طور مشخص تصریح شده است. این معانی دقیقا در آیات قرآن نیز قابل مشاهده است با این توضیح که معنای التجاء، از بسامد بالاتری برخوردار است. در روایات نیز کاربست ماده در معنای حفظ را به طور بسیار گسترده برای اهل بیت(ع) شاهدیم که متعلق آن اموری چون زلل، رجس، ذنوب، معصیت، شبهه و تردید و ... است و جالب آن که مصادیق یادشده برای انسان‌های عادی هرگز در روایات مطرح نشده؛ لذا می‌توان ادعا نمود هر دو مرتبه عصمت (حفظ از خطا و گناه) برای اهل بیت(ع) قابل اثبات است. در نهایت می‌توان گفت ماده عصم در آیات قرآن و روایات دچار یک نوع تضییق معنایی شده و عمدتاً در معنای حفظ از گناه و خطا به کار رفته است.

کلیدواژه‌ها

ریشه‌شناسی؛ تاریخ انگاره؛ ماده «عصم»؛ کاربردهای قرآنی و حدیثی

مراجع

ابن أبی الحدید، عبد الحمید (1404ق)، شرح نهج البلاغه، محقق و مصحح: محمد ابوالفضل‏ ابراهیم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.       

ابن أبی جمهور، محمد بن زین الدین (1405ق)، ‏عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، محقق و مصحح: مجتبى‏عراقى، قم: دار سید الشهداء للنشر.       

ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد (1367ش)؛ النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق و مصحح: محمود محمد طناحى، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏.   

ابن بابویه، محمد بن على (1362ش)، الخصال‏، محقق و مصحح: على اکبر غفارى، قم: ناشر: جامعه مدرسین.       ‏

ابن بابویه، محمد بن على (1376ش)، ‏الأمالی، تهران: کتابچى‏.

ابن بابویه، محمد بن على (‏1378 ق‏)، عیون أخبار الرضا علیه السلام،‏ محقق و مصحح: مهدى لاجوردى، تهران: نشر جهان‏.     

ابن بابویه، محمد بن على‏ (1395 ق)، کمال الدین و تمام النعمة، محقق و مصحح: على اکبر غفارى، تهران‏: بی نا.

ابن بابویه، محمد بن على (1396ق)، ‏فضائل الأشهر الثلاثة، محقق و مصحح: غلامرضا عرفانیان یزدى، قم: کتاب فروشى داورى‏.

ابن بابویه، محمد بن على (1398ش)، التوحید، تصحیح و تحقیق: هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین.

ابن بابویه، محمد بن على (1403ق)، ‏معانی الأخبار، محقق و مصحح: على اکبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.   

ابن بابویه، محمد بن على‏ (1406ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم: دار الشریف الرضی للنشر.

ابن بابویه، محمد بن على (1414ق)، إعتقادات الإمامیه، قم: کنگره شیخ مفید. 

ابن بابویه، محمد بن على (1966م)، ‏علل الشرائع‏، قم: کتاب فروشى داورى‏. 

ابن بابویه، محمد بن على (بی تا)، ‏فضائل الشیعه، تهران: نشر أعلمى.

ابن بابویه‌، محمد بن علی (1413ق)، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، به‏ کوشش‏ علی اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.

ابن شعبة حرانی، حسن (1404ق)، تحف العقول عن آل الرسول ( ص )، تصحیح وتعلیق: علی أکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین.

ابن شهر آشوب، محمد بن على‏ (1379ق)، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، قم: نشر علامه.

ابن شهرآشوب‌، محمد بن علی (1369ق)‌، متشابه‌ القرآن‌ و مختلفه‌، قم: دار بیدار للنشر.  

ابن طاووس، على بن موسى (1330ق)، ‏جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع‏، قم: دار الرضى‏.   

ابن طاووس، على بن موسى‏ (1409ق ـ الف)، إقبال الأعمال، تهران: دار الکتب الإسلامیه‏.

ابن طاووس، على بن موسى‏ (1409ق ـ ب)،  الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان‏، محقق و مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏.

ابن طاووس، على بن موسى‏‏ (1411ق ـ الف)، المجتنى من الدعاء المجتبى، محقق و مصحح: ابوطالب کرمانى و محمد حسن ‏محرر، قم: دار الذخائر.  

ابن طاووس، على بن موسى‏‏ (1411ق ـ ب)، مهج الدعوات و منهج العبادات‏، محقق و مصحح: ابوطالب کرمانى و محمد حسن ‏محرر، قم: دار الذخائر.  

ابن فارس، احمد (1404)، معجم مقاییس اللغة، تحقیق: هارون، عبدالسلام محمد، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.  

ابن فهد حلى، احمد بن محمد (1407ق)، عدة الداعی و نجاح الساعی، محقق و مصحح: احمد موحدى قمى، بی جا: دار الکتب الإسلامی‏.      

ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد (1356ش)، کامل الزیارات، محقق و مصحح: عبد الحسین‏ امینى، نجف: دار المرتضویة.     

ابن مشهدى، محمد بن جعفر (1419ق)، المزار الکبیر، محقق و مصحح: جواد قیومى اصفهانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.    

 ابن منظور، محمد بن مکرم (1414)،‏ لسان العرب‏، بیروت: دار صادر.       

 اخوان طبسی، محمد حسین و میرحسینی، یحیی (1395)، «ریشه شناسی تاریخی واژگان و اثر آن بر فهم مفردات قرآن؛ مطالعه موردی ریشه قسط»، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره 8.

اربلى، على بن عیسى (1381ق)، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق و مصحح: سید هاشم رسولى محلاتى، ‏تبریز: بنى هاشمى.   

ازهری، محمد بن احمد (1421 ق)؛ تهذیب اللغه، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

استرآبادى، على (1409ق)؛ تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، محقق و مصحح: حسین استاد ولى، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏.                 

برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371ش)، المحاسن‏، تصحیح و تحقیق جلال الدین محدث، قم: دار الکتب الإسلامیة.

 بن داوید (شادی)، ی (بی تا)، فرهنگ فارسی ـ عبری، تهران: انجمن کلیمیان.

پاینده، ابوالقاسم (بی تا)، ترجمه قرآن کریم، تهران: جاویدان.

پورجوادی، کاظم (1414ق)، ترجمه قرآن کریم، تهران: بنیاد دائره المعارف اسلامی.

جفری، آرتور (1372)، واژه های دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره ای، بی جا: انتشارات توس.

جمعی از علماء (1363ش)، الأصول الستة عشر، قم: دار الشبستری للمطبوعات.

جوهری، اسماعیل بن حماد (بی تا)، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیة، بیروت: دارالعلم للملایین.

حر عاملى، محمد بن حسن (1425ق)، ‏إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏، بیروت: اعلمی.

حسنین علی، فواد؛ مزراحی، فیلکس (بی تا)؛ قاموس عبری ـ عربی، بی جا: بی نا.

حلوانى، حسین بن محمد (1408ق)، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، محقق و مصحح: مدرسة الإمام المهدی عج، قم: مدرسة الإمام المهدی عج.  

حلى، حسن بن یوسف (1411ق)، کشف الیقین فی فضائل أمیر المؤمنین علیه السلام، محقق و مصحح: حسین‏درگاهى، تهران: وزارت ارشاد.    

حییم، سلیمان (1344)، فرهنگ عبری ـ فارسی، تهران ـ اسرائیل: برادران القانایان.

راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات ألفاظ القرآن‏، محقق و مصحح: صفوان عدنان‏ داوودى، بیروت ـ دمشق، دار القلم- الدار الشامیة.  

راوندى کاشانى، فضل الله بن على (بی تا)، النوادر، محقق و مصحح: احمد صادقى اردستانى، قم: دار الکتاب‏.  

راوندی‏، سعید بن هبة الله (1407 ق)، الدعوات‏، قم‏: انتشارات مدرسه امام مهدى(عجل الله تعالى فرجه الشریف).     

راوندی، سعید بن هبة الله (1409ق)، قصص‌ الانبیاء، به‌ کوشش‌ غلامرضا عرفانیان‌، مشهد: مرکز پژوهش های اسلامی.    

زبیدی، محمد (1414ق)، تاج العروس من جواهر القاموس‏، محقق و مصحح: هلالى على و على سیرى، ‏بیروت: دارالفکر.                                                                                                                                                                                                      

زمخشرى، محمود بن عمر (1417ق)؛ الفائق فی غریب الحدیث‏، محقق و مصحح: شمس الدین، ابراهیم، بیروت: دارالکتب العلمیة.     

زمخشرى، محمود بن عمر (1979م)؛ أساس البلاغة، بیروت: دار صادر.     

شریف الرضی، محمد بن حسین (1414ق)، ‏نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، قم: هجرت.‏

شیبانى، محمد بن حسن (1975م)؛ کتاب الجیم‏، محقق و مصحح: ابراهیم‏ آبیارى، قاهره: الهیئة العامة لشئون المطابع الامیریة.  

صاحب بن عباد، إسماعیل (1414ق)، المحیط فی اللغة، محقق و مصحح: محمد حسن‏آل یاسین، بیروت: عالم الکتاب.          

صفار، محمد بن حسن (1404ق)، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّى الله علیهم‏، محقق و مصحح: محسن بن عباسعلى کوچه باغى، قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.

طبرسى، احمد بن على (1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج، محقق ومصحح: محمد باقر خرسان، مشهد: نشر مرتضى.    

طبرسى، فضل بن حسن (1390ق)، إعلام الورى بأعلام الهدى، تهران: نشر اسلامیه.         

طبرسی‌، علی بن حسن (‌1385ق)، مشکاة الانوار، نجف: المکتبة الحیدریه‌.      

طبرى آملى، محمد بن أبی القاسم (1383ق)، ‏بشارة المصطفى لشیعة المرتضى، نجف: المکتبة الحیدریة.   

طبرى آملى، محمد بن جریر(1413ق)، دلائل الإمامة، محقق و مصحح: قسم الدراسات الإسلامیة مؤسسة البعثة، قم: نشر بعثت.      

طوسى، محمد بن الحسن (1407ق)، ‏تهذیب الأحکام، محقق و مصحح: حسن الموسوى خرسان، ‏تهران: دار الکتب الإسلامیه.    

طوسى، محمد بن الحسن (1411ق)، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت: مؤسسة فقه الشیعه. 

عاملی، ابراهیم (1360ش)؛ ترجمه قرآن کریم، تحقیق: علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق.

على بن الحسین (1376ش)، الصحیفة السجادیة، قم: الهادی. 

على بن الحسین (1391ش)، الصحیفة السجادیة، ترجمۀ محمدمهدی رضایی، قم: دفتر نشر معارف.   

عیاشى، محمد بن مسعود (1380ش)؛ التفسیر، محقق ومصحح: سید هاشم رسولى محلاتى‏، تهران: المطبعة العلمیه.

فاریاب، محمدحسین، "بازخوانی براهین عقلی متکلمان امامیه بر عصمت امام تا پایان قرن پنجم هجری"، اندیشه نوین دینی، پاییز 1391، سال 8،  شماره 30.

فتال نیشابورى، محمد بن احمد (1375ش)، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم:  انتشارات رضى.  

فرات کوفی (1410ق)، التفسیر، محقق و مصحح: محمد کاظم، تهران: مؤسسة الطبع و النشر فی وزارة الإرشاد الإسلامی.

فراهیدى، خلیل بن احمد (1409)، کتاب العین‏، قم: نشر هجرت.     

فیومى، أحمد بن محمد (1414ق)؛ المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم: موسسه دار الهجرة.

قاضی نعمان (1385ش)، دعائم الإسلام‏، محقق و مصحح: آصف‏ فیضى، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏.  

قاضی نعمان (1409ق)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام‏، محقق و مصحح: محمد حسین حسینى جلالى، قم: جامعه مدرسین‏.     

قمی‏، على بن ابراهیم (1404ق)، التفسیر، محقق و مصحح: طیب موسوى جزائرى، قم‏: دارالکتاب.

کاویانپور، احمد (1378ش)، ترجمه قرآن کریم، تهران: اقبال.

کفعمى، ابراهیم بن على (1405ق)، المصباح، قم: دار الرضی( زاهدی). 

کفعمى، ابراهیم بن على (1418ق)، البلد الأمین و الدرع الحصین‏، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.      

کلینی، محمد بن یعقوب (1429ق)، الکافی، قم: دارالحدیث.

گرامی، سیدمحمدهادی (1391)، نخستین مناسبات فکری تشیع، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق ع.

 گرامی، سیدمحمدهادی (1395)، گفتمانهای حدیثی نزد جریانهای متقدّم امامیه: با رویکرد تاریخ اندیشه، راهنمایی احمد پاکتچی و مشاوره مهدی ایزدی و محمود کریمی، دانشکده الهیات دانشگاه امام صادق ع.

مراد فرج، المحامی (1936م)؛ ملتقی اللغتین العبریة و العربیة، اسکندریه: مطبعة السفیر.

مفید، محمد بن محمد (1413ق ـ الف)، الإختصاص، محقق و مصحح: على اکبر غفارى و محمود محرمى زرندی، قم: الموتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید. 

مفید، محمد بن محمد (1413ق ـ ب)، الأمالی، محقق و مصحح: حسین استاد ولى و على اکبر غفارى، قم: کنگره شیخ مفید.  

منسوب‌ به‌ امام‌ صادق‌(ع‌) (1400ق)، مصباح‌ الشریعة، بیروت: بی نا.   

 میرحسینی، یحیی (1393)، «کارکرد اجتماعی حرفه قصص در سده های نخستین اسلامی؛ کوششی برای تحلیل زبان شناسانه تاریخ یک انگاره»، صحیفه مبین، شماره 56.

نعمانی، محمد (1370ش)، الغیبة، محقق و مصحح: على اکبر غفارى، تهران: نشر صدوق. 

هلالی، سلیم بن قیس (1405ق)، کتاب سلیم بن قیس، تحقیق انصارى زنجانى و محمد خوئینی، قم: الهادی. 

ورام بن أبی فراس، مسعود (1410ق)، مجموعة ورّام، قم: مکتبه فقیه‏.     

ولایتی کبابیان، مریم (1399)، گفتمان های تفسیری شیعه در کوفه در دو قرن نخست هجری، مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی.

ولفنسون، إسرائیل (2001م)؛ تاریخ اللغات ‌السامیّة؛ بیروت: دار القلم.

یاسری، محمود (1415ق)؛ ترجمه قرآن کریم، تحقیق: مهدی حائری تهرانی، قم: بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج).

AKI'O NAKANO (1986); COMPARATIVE VOCABULARY OF SOUTH ARABIC - MAHRI,GIBBALI,AND SOQOTRI;TOKYO.

Beeston, A.F.L. et al, (1982); Sabaic Dictionary (English-French-Arabic); Louvain, Peeters.

Biggs, R.D. et al, (1999); The Assyrian Dictionary of the Oriental; Chicago, University of Chicago Press.

Costaz, L.J, (2002); Dictionnaire Syriaque-Français/ Syriac-English Dictionary; Beyrouth, Dar el-Machreq.

Dalman, G.H, (1901); Aramäisch-Neuhebräisches Wörterbuch zu Targum, Talmud und Midrasch; Frankfurt, M.J. Kauffmann.

Dillmann, A (1865); Lexicon Linguae Aethiopicae, Lipsiae; T.O. Weigel.

Gesenius, William, (1939); A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F.A. Brown, Oxford.

Imam Ali Ibnul Husain (a.s.), (nd), Al-Saheefah Al-sajjadiyyah  Al-kaamelah,  translated with an introduction and annotation by: Willian C. chittick, with a foreword by: S. H. M. Jafri, np.

Jastrow, M., (1903); A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature; New York; G.P. Putnam’s Sons.

Moscati, S, (1980); An Introduction to the Comparative Grammar of the Semitic Languages; Phonology and Morphology, Wiesbaden, Otto Harrassowitz.

Orel, V.E. and Stolbova, O.V, (1995), Hamito-Semitic Etymological Dictionary,  Materials for a Reconstruction, Leiden, E.J. Brill.