ارزیابی فعالیت‌های نئوتکتونیکی در گستره آتشفشانی-رسوبی راوه-راهجرد (سلفچگان)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 2، دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 45، اردیبهشت 1402، صفحه 25-39   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2022.73218.1124

نویسندگان

مصطفی نجفی^{* 1}؛ سید احمد علوی²؛ محسن احتشامی معین آبادی³

¹کارشناسی ارشد، گروه حوضه‌های رسوبی و نفت، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

²استاد، گروه حوضه‌های رسوبی و نفت، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

³استادیار، گروه حوضه‌های رسوبی و نفت، دانشکده علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

 تکتونیک ژئومورفولوژی یکی از دانش­های مورداستفاده مهم در بررسی زمین­ساخت جنبا است. تحلیل­های کمی مبتنی بر شاخص­های مورفومتری تعریف شده از روش­های در دسترس و نسبتاً ارزان محسوب می‌شود که برای درک تفاوت­ها در میزان فعالیت زمین­ساختی در چشم‌اندازهای جوان کاربرد دارد و با توجه به سرعت بالا و هزینه پایین در استفاده از این‌گونه روش‌ها، از جایگاه ویژه­ای برخوردار است. این شاخص­ها به‌صورت ابزار شناسایی پایه برای تشخیص تغییر شکل­های تکتونیکی یا تخمین ناپایداری نسبی فعالیت­های تکتونیکی در منطقه­ای ویژه به کار می­روند. البته این بررسی­ها در مناطق متشکل از سنگ­های آتشفشانی از حساسیت بیشتری به‌ویژه در تعریف دقیق مرز زیرحوضه­ها برخوردار است. در این مطالعه گستره­ای متشکل از رخنمون سنگ­های آتشفشانی و نهشته­های جوان که در جنوب سلفچگان و در مرز استان­های قم-مرکزی قرار دارد، برای مشخص کردن فعالیت­های نئوتکتونیکی بر اساس شش شاخص­ مورفومتری گرادیان طولی رودخانه (SL)، نسبت پهنای کف دره به عمق (Vf)، انتگرال هیپسومتری (Hi)، شکل حوضه آبریز (Bs)، عدم تقارن حوضه زهکشی (Af) و تقارن توپوگرافی عرضی (T) موردبررسی قرار گرفت. درنهایت پس از محاسبۀ شاخص­ها با میانگین گرفتن از آن­ها و محاسبۀ شاخص فعالیت نسبی (Iat) گستره از لحاظ فعالیت به چهار رده تقسیم شد که در این تقسیم‌بندی رده­های 1 تا 4 به ترتیب بیانگر بیشترین تا کم­ترین فعالیت زمین­ساختی است که بر این اساس مشخص شد که 86/2 درصد حوضه­ها در ردۀ 2، 43/51 درصد حوضه­ها در ردۀ 3 و 71/45 درصد حوضه­ها در ردۀ 4 جای می­گیرند.

کلیدواژه‌ها

سلفچگان؛ نئوتکتونیک؛ شاخص‌های مورفوتکتونیکی؛ شاخص فعالیت نسبی؛ مورفومتری

مراجع

آقانباتی، ع؛ 1383. زمین‌شناسی ایران. سازمان زمین‌شناسی کشور. https://gsi.ir/ahwaz/fa/book/166/

سامانی، ب؛ چرچی، ع؛ راضی جلالی، ی؛ 1400. تحلیل نو‌زمین ساخت گسل شوشتر با استفاده از شاخص‌های مورفومتری. زمین‌ساخت. (4) 13. 21-1. https://doi.org/10.22077/JT.2021.1598

سمندر، ن؛ روستایی، ش؛ 1395. بررسی تکتونیک فعال حوضه‌ اسکو چای با استفاده از شاخص‌های ژئومورفیک و شواهد ژئومورفولوژیکی. مخاطرات محیط طبیعی، 5(9), 55–76.

https://doi.org/10.22111/JNEH.2016.2907

شفیعی، ا؛ علوی، س. ا؛ نادری میقان، ن؛ 1388. تکتونیک فعال در رشته‌کوه بینالود با تکیه بر بررسی‌های مورفوتکتونیکی. پژوهش‌های جغرافیای طبیعی. 41 (70). 79-91.

https://jphgr.ut.ac.ir/article_21523.html?lang=fa.

صلحی، س؛ سیف، ع؛ 1397. مورفومتری پروفیل طولی دره سهند. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی. 6(4). 53-69.

https://dorl.net/dor/20.1001.1.22519424.1397.6.4.4.1.

علایی مهابادی، س؛ کهنسال، ر؛ قمیان، ی؛ 1379. نقشه زمین­شناسی سلفچگان-خورهه (1:100000). سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور.

کشتگر، ش؛ پرتابیان، ع؛ نظری، م؛ 1399. پارامترهای مورفومتری و منشأ تکتونیکی مخروط آتشفشانی توزکی، پهنه چین خورده-رانده سیستان، شرق ایران. زمین‌ساخت. (4) 13. 39-21.

https://doi.org/10.22077/jt.2021.1599.

مددی، ع؛ رضایی مقدم، م. ح؛ رجایی، ع؛ 1383. تحلیل فعالیت­های نئوتکتونیکی با استفاده از روش­های ژئومورفولوژی در دامنه شمال­غربی تالش. مجله پژوهش­های جغرافیایی. شماره 48. 123-138.

https://jrg.ut.ac.ir/article_10014.html.

 

Alavi, M., 1994. Tectonics of the Zagros orogenic belt of Iran: new data and interpretations. Tectonophysics, 229(3-4), 211–238. https://doi.org/10.1016/0040-1951(94)90030-2.

Alavi, M., 2004. Regional stratigraphy of the Zagros fold-thrust belt of Iran and its proforeland evolution. American Journal of Science, 304(1), 1–20.

 https://www.ajsonline.org/content/304/1/1.short.

Allen, M. B., Kheirkhah, M., Emami, M. H., & Jones, S. J., 2011. Right-lateral shear across Iran and kinematic change in the Arabia-Eurasia collision zone. Geophysical Journal International, 184(2), 555–574. https://doi.org/10.1111/j.1365-246X.2010.04874.x.

Amos, C. B., & Burbank, D. W., 2007. Channel width response to differential uplift. Journal of Geophysical Research, 112, F0201.  https://doi.org/10.1029/2006JF000672.

Babaahmadi, A., Safaei, H., Yassaghi, A., Vafa, H., Naeimi, A., Madanipour, S., & Ahmadi, M., 2010. A study of Quaternary structures in the Qom region, West Central Iran. Journal of Geodynamics, 50(5), 355–367. https://doi.org/10.1016/j.jog.2010.04.006.

Berberian, M., & King, G. C. P., 1981. Towards a paleogeography and tectonic evolution of Iran.  Canadian Journal of Earth Sciences, 18(2), 210-265. https://doi.org/10.1139/e81-019.

Bull, W. B., & McFadden, L. D., 1980. Tectonic geomorphology north and south of the Garlock fault, California. In: Doehring, D.O. (Ed.), Geomorphology in Arid Regions. Proceedings of the Eighth Annual Geomorphology Symposium. State University of New York, Binghamton, 115–138.

 https://www.taylorfrancis.com/chapters/edit/10.4324/9780429299230-5/tectonic-geomorphology-north-south-garlock-fault-california-william-bull-leslie-mcfadden.

Cannon P. J., 1976. Generation of explicit parameter for a quantitative geomorphic study of the Mill Creek drainage basin. Oklahoma Geology Notes, 36(1),  3–16. https://pascal-francis.inist.fr/vibad/index.php?action=getRecordDetail&idt=PASCALGEODEBRGM7720157747.

Font, M., Amorese, D. & Lagarde, J. L., 2010. Dem and GIS analysis of the stream gradient index to evaluate effects of tectonics: the Normandy intraplate area (NW France). Geomorphology, 119, 172–180.  https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2010.03.017.

El Hamdouni, R., Irigaray, C., Fernández, T., Chacón, J., & Keller, E. A., 2008. Assessment of relative active tectonics, southwest border of the Sierra Nevada (southern Spain). Geomorphology, 96(1–2), 150–173. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2007.08.004.

Ghasemi, A., & Talbot, C. J., 2006. A new tectonic scenario for the Sanandaj-Sirjan Zone (Iran). Journal of Asian Earth Sciences, 26(6), 683–693.

 https://doi.org/10.1016/j.jseaes.2005.01.003.

Grosse, P., van Wyk de Vries, B., Euillades, P. A., Kervyn, M., & Petrinovic, I. A. (2012). Systematic morphometric characterization of volcanic edifices using digital elevation models. Geomorphology, 136(1), 114–131. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2011.06.001.

Hack, J. T., 1960. Interpretation of erosional topography in humid temperate regions. American Journal of Science, 258(A), 80–97.

 https://earth.geology.yale.edu/~ajs/1960/ajs_258A_11.pdf/80.pdf

 Hack, J. T., 1973. Stream Profile Analysis and Stream Gradient Index, U.S. Geological. Survey, 1(4), 421-429. https://pubs.usgs.gov/journal/1973/vol1issue4/report.pdf#page=49.

Hancock, P. L., & Williams, G. D., 1986. Neotectonics. Journal of the Geological Society, 143(2), 325–326. https://doi.org/10.1144/gsjgs.143.2.0323.

Hare, P. W., Gardner, T. W., 1985. Geomorphic indicators of vertical neotectonism along converging plate margins, Nicoya Peninsula, Costa Rica. In: Morisawa, M., Hack, J.T. (Eds.), Tectonic Geomorphology. Proceedings of the 15th Annual Binghamton Geomorphology Symposium. Allen and Unwin, Boston, 123-134.

 https://eurekamag.com/research/019/061/019061959.php.

Jain, V., &  Sinha, R., 2005. Response of active tectonics on the alluvial Baghmati River, Himalayan foreland basin, eastern India. Geomorphology, 70, 339–356.

 https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2005.02.012.

Keller, E. A., 1986. Investigations of active tectonics: use of surficial earth processes. Active tectonics, 1, 136-147.

 https://www.google.com/books/edition/Active_Tectonics/qaz9KnE2lxQC?hl=en&gbpv=0.

Keller, E. A., & Pinter, N., 2002. Active tectonics. Prentice Hall Upper Saddle River, NJ. https://www.google.com/books/edition/Active_Tectonics/sXASAQAAIAAJ?hl=en.

Khodaparast, S., Madanipour, S., & Nozaem, R., 2020. Structural evidence on strike slip kinematic inversion of the Kushk-e-Nosrat Fault zone, Central Iran. Geopersia, 10 (1), 195-209. https://doi.org/10.22059/GEOPE.2020.291450.648508.

Mayer, L., 1990. Introduction to Quantitative Geomorphology. Prentice Hall, Englewood, Cliffs, NJ. https://www.cabdirect.org/cabdirect/abstract/19911959868.

Panizza, M., Castaldini, D., Bollettinari, G., Carton, A., & Mantovani, F., 1987. Neotectonic research in applied geomorphological studies. Zeitschrift Fur Geomorphologie. Supplementband, 63, 173-211.

 https://iris.unimore.it/bitstream/11380/1081750/1/1987NeotectResearch.pdf.

Pike, R. J., Wilson, S. E., 1971. Elevation–relief ratio, hypsometric integral and geomorphic area–altitude analysis. Geological Society of America Bulletin, 82(4), 1079–1084. https://doi.org/10.1130/0016-7606(1971)82[1079:ERHIAG]2.0.CO;2

Rhoads, B. L., Thorn, C. E., 1996. The Scientific Nature of Geomorphology. Earth Surface Processes and Landforms, 24 (7), 571-662.

 http://geoinfo.amu.edu.pl/wpk/natgeo/preface.pdf.

Scheidegger, A. E., 1991. Theory of Aeolian and Desert Features; Theoretical Geomorphology, 400-421. https://doi.org/10.1007/978-3-642-75659-7_8.

Stewart, I. S., Sauber, J. & Rose, J., 2000. Glacio-seismotectonics: ice sheets, crustal deformation and seismicity. Quaternary Science Reviews, 19(14-15), 1367-1389. https://doi.org/10.1016/S0277-3791(00)00094-9.

Stocklin, J., 1968. Structural history and tectonics of Iran. AAPG Bulletin, 52(7), 1229-58. https://archives.datapages.com/data/bulletns/1968-70/data/pg/0052/0007/1200/1229.htm.

Strahler, A. N., 1952. Hypsometric (area-altitude curve) analysis of erosional topography. Geological Society of America Bulletin, 63, 1117-1141. https://doi.org/10.1130/0016-7606(1952)63[1117:HAAOET]2.0.CO;2.

Takin, M., 1972. Iranian Geology and Continental Drift in the Middle East. Nature, 235(5334), 147–150. https://doi.org/10.1038/235147a0.

Thorn, C. E., 1988. An Introduction to Theoretical Geomorphology. Boston: Unwin Hyman. 247 p. https://link.springer.com/book/9789401094436.

Turowski, J. M., Lague, D., Crave, A., Hovius, N., 2006. Experimental channel response to tectonic uplift. Journal of Geophysical Research, 111, F03008.

 https:/doi.org/10.1029/2005JF000306.

Wu, Z., & Hu, M., 2019. Neotectonics, active tectonics and earthquake geology： terminology, applications and advances. Journal of Geodynamics, 127, 1–15.

 https://doi.org/10.1016/j.jog.2019.01.007 .