ماهیت و مشروعیت تنزیل در فقه امامیه و مصادیق آن در بانکداری اسلامی (تنزیل در فقه امامیه)

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 134، آذر 1402، صفحه 67-86   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.73496.1215

نویسندگان

مریم نظری طالقانی¹؛ فتح اله رحیمی^{* 2}؛ مجتبی اصغریان³؛ سعید منصوری⁴

¹دانشجوی دکتری، گروه حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین الملل کیش، جزیره کیش، ایران

²استادیار، گروه حقوق، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال، تهران، ایران

³استادیار، گروه حقوق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

⁴استادیار، گروه حقوق، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران

چکیده

«تنزیل»، واگذاری طلب پولی مدت‌دار پیش از سررسید به قیمت کمتر از مبلغ اسمی آن است که مشروعیت آن در فقه امامیه و عامه و قوانین و مقررات حاکم، محل اختلافِ‌نظر است. منشأ آن نیز اختلاف در چگونگی تبیین ماهیت حقوقی تنزیل است. اکثر قریب به اتفاق فقهای امامیه ماهیت تنزیـل را بـر عقـد بیـع، یـا بـه‌عبارت دقیق‌تر «بیع دین» حمل کرده‌اند و تنزیل در ماهیت قرض را مشمول دلیل حرمت ربـا و در ماهیت بیع، خارج از عنوان ربا دانسته‌اند. در این جستار به‌روش توصیفی‌تحلیلی با استنباط از مجموع آرای فقهی امامیه و عامه، ماهیت حقوقی تنزیل و مصادیق آن در بانکداری اسلامی تبیین شده، این نتیجه به دست آمده است که «بیع دین» می‌تواند به‌عنوان قالب مناسبی برای تحلیل ماهیت تنزیل اسناد تجاری در نظام بانکی شناخته شود.

کلیدواژه‌ها

تنزیل؛ بیع دین؛ ربا؛ فقه امامیه؛ بانکداری اسلامی

مراجع

اخلاقی، بهروز. «بحثی پیرامون توثیق اسناد تجاری»، مجلهحقوق و علوم سیاسی. دورۀ24، شماره صفر، 1368، 1تا23.

انصاری، مرتضی ‌بن‌محمد امین. صیغ العقـود و الإیقاعـات. قـم: مجمـع اندیشۀ اسلامی. چاپ‌اول، 1421ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی­نا، جلد20، چاپ سوم، 1411ق.

بندرریگی، محمد المنجد. تهران: انتشارات ایران. جلد1، چاپ‌اول، 1375.

تبریزی، جواد بن­علی. استفتائات جدید. قم:  بی­تا. جلد1، چاپ‌اول، 1427ق.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. مبسوط در ترمینولوژی حقوق. تهران: گـنج دانش. جلد4، چاپ چهارم، 1387.

حسن عباسی حسین‌آبادی، محمدجواد ولی‌زاده. «تأثیر عملکرد عرف در حکم فقهی نظریۀ جبران کاهش ارزش پول»، مجلۀ حقوق اسلامی.  دوره نهم، شماره دوم، پاییز و زمستان، 1387،  273 تا 298.

حسینی شیرازی، محمد. إیصال الطالب إلی المکاسب. تهران: منشورات اعلمی. جلد 5، چاپ‌اول، 1427ق.

حسینی عاملی، محمدجوادبن‌محمد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامۀ. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. جلد 5،  چاپ اول، 1326.

حکیم، سید محسن. منهاج الصالحین (المحشّی الحکیم). بیروت: دارالتعارف المطبوعات. 1410ق.

حلی، حسین. بحوث فقهیة. قم: مؤسسه المنار. چاپ‌چهارم، 1415ق.

خمینی، روح‌الله. تحریر الوسیلة. ترجمۀ علی اسلامی. قم: دفتر انتشـارات اسلامی.  جلد 2، چاپ داوزدهم، 1425ق.

خمینی، روح‌الله. توضیح المسائل. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س). جلد2، چاپ دوم، 1364.

موسوی خویی، سیدابوالقاسم. منهاج الصالحین. قم: مدینة العلم. جلد 1، چاپ بیست و هشتم، 1410ق.

بصری بحرانی، زین‌الدین، محمدامین. کلمة التقوی. قم:  بی­نا، جلد20، 1413ق.

موسوی سبزواری، سید عبدالأعلی. مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: مؤسسه المنار. جلد21، چاپ‌چهارم، 1416ق.

شعرانی، ابوالحسن. تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین (ترجمه و شرح). تهران: منشورات اسلامیه. جلد2، چاپ هفتم، 1419ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة. تعلیق: محمد کلانتر. بیروت: دار احیاء التراث العربی. جلد4، 1403ق.

 صاحب جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیا التراث العربی. جلد22، چاپ‌هفتم، 1404ق.

صقری، محمد. حقوق بازرگانی: اسناد. تهران: شرکت سهامی انتشار. چاپ سوم، 1387.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف. قم: دفتر انتشارات اسلامی. جلد3، چاپ‌اول، 1407ق.

عاملی، یاسین عیسی. الإصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة. بیروت: دار البلاغة. چاپ‌اول، 1413ق.

حلی، حسن‌بن‌یوسف بن مطهر. مختلف الشیعة فی احکام الشریعة. قم: مکتب الإعلام الإسلامی ، جلد 5، چاپ‌اول، 1416ق.

عمید، حسن. فرهنگ عمید. تهران: انتشارات جاویدان.  چاپ 10، 1355.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. جلد5، چاپ‌چهارم، 1407ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. جلد5، چاپ‌اول، 1409ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: قدس. جلد9، چاپ چهارم، 1436ق.

 س.خان، محسن و میرآخور، عباس.  مطالعات نظری در بانکداری و مالیۀ اسلامی‌، تهران: مؤسسۀ بانکداری‌اسلام. چاپ‌اول، 1368.

معین، محمد. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر. جلد 1، چاپ چهاردهم، 1360.

مکارم شیرازی، ناصر. ربا و بانکداری اسلامی. قم. بی‌جا. چاپ اول، 1380.

مکارم شیرازی، ناصر. رسالهٔ توضیح المسائل. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابیطالب(ع).  چاپ پنجاه و دوم، 1429ق.

موسویان، عباس. بانکداری بدون ربا از نظریه تا عمل. تهران: پژوهشکدۀ پولی و بانکی. 1380.

هاشمی شاهرودی، محمود. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع). قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). چاپ‌اول، 1426ق.