اندیشۀ کلامی، عرفانی و اخلاقی محمد غزالی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 15، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 71-86   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.77238.1143

نویسندگان

حسین علی‌جعفری¹؛ طاهره حاج ابراهیمی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری رشته ادیان و عرفان، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه ادیان و عرفان، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات،دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران

چکیده

مقالۀ حاضر به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که اندیشۀ کلامی، عرفانی و اخلاقی امام محمد غزالی بر چه پایه و اساسی می‌باشد. هدف آنچه غزالی به نام اخلاق تعلیم می‌دهد تربیت صوفیانه است؛ اخلاق عرفانی غزالی در قالب شیوۀ تهذیب نفس در کتاب احیاء علوم الدین منعکس شده است. این کتاب از مهم‌ترین آثار کلامی، عرفانی و اخلاقی است که همواره توجه علمای جهان اسلام و فراتر از آن را به خود جلب کرده است. او در حوزه‌های معرفت یا شناخت‌شناسی، هستی‌شناسی، روش‌شناسی، انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی با اتکاء بر بازخوانی اخلاقی و عرفانی منابع و نصوص دینی موجب تغییرات و بازاندیشی‌های فراوانی شد. طریق عرفانی و سلوک غزالی ده مرحله یا مقامات اصلی دارد که هریک از این مقامات مخصوص کسب یکی از صفات رستگاری یا منجیات است. اندیشۀ عرفانی و اخلاقی غزالی نشأت‌گرفته از نگاه کلامِ اسلامی وی است. غزالی در کتب مختلف خود مثل الجام ‌العوام عن العلم ‌الکلام، تهافت‌‌الفلاسفة و احیاء علوم الدین به رد فلسفه و کلام پرداخته؛ اما در جاهایی هم خودش به این دو علم پرداخته است. غزالی بیشتر به عوام‌الناس توصیه می‌کند تا به کلام و فلسفه نزدیک نشوند. وی به عرفان،‏‏ اخلاق و سیاست در الملک و الدین توأمان و هم‌زمان با هم، توجه کرده است. غزالی در فقه، شریعت، کلام، فلسفه، عرفان، اخلاق و سایر علوم مرتبط، در زمرۀ نامداران جهان اسلام به شمار می‌آید.

کلیدواژه‌ها

ابوحامد محمد غزالی؛ احیاء علوم الدین؛ کلام؛ عرفان اسلامی؛ اخلاق

مراجع

قرآن کریم

پورجوادی، نصرالله، دو مجدد «پژوهش‌هایی دربارۀ محمد غزالی و فخر رازی»، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1381.

زرین‌کوب، عبدالحسین، با کاروان اندیشه، امیرکبیر، تهران، 1377.

زرین‌کوب، عبدالحسین، فرار از مدرسه، دربارۀ زندگی و اندیشۀ ابوحامد غزالی، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، 135.

شریفی، عبدالرضا، حسنی رنجبر، احمد، حلبی، علی‌اصغر، «اخلاق دینی ـ عرفانی در احیاء علوم ‌الدین و المحجة البیضاء فیض کاشانی (با نگاهی به نسبت دین و اخلاق)»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، سال 15، شمارۀ 60، 1398، صص151-172.

غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی، به‌کوشش: حسین خدیوجم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1386.

غزالی، ابوحامد محمد، کتاب الاربعین، ترجمه: برهان‌الدین حمدی، انتشارات اطلاعات، تهران، 1386.

غزالی، ابوحامد محمد، مکاتیب فارسی غزالی بنام فضائل الانام من رسائل حجت الاسلام، تصحیح: عباس اقبال، امیرکبیر، تهران، 1362.

فصیحی  دولتشاهی، محمدعارف، «بررسی رابطۀ اخلاق و سیاست در اندیشۀ سیاسی امام محمد غزالی و امام خمینی رحمت‌الله»، همایش اندیشه‌های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی(ره)، 1389.

کدخدایی، احمد، «مبانی معرفت‌شناختی اندیشه‌های کلامی و عرفانی غزالی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه خوارزمی، 1393.

هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح: ژوکوفسکی، طهوری، تهران، 1371.

قرآن کریم

پورجوادی، نصرالله، دو مجدد «پژوهش‌هایی دربارۀ محمد غزالی و فخر رازی»، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1381.

زرین‌کوب، عبدالحسین، با کاروان اندیشه، امیرکبیر، تهران، 1377.

زرین‌کوب، عبدالحسین، فرار از مدرسه، دربارۀ زندگی و اندیشۀ ابوحامد غزالی، سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، تهران، 135.

شریفی، عبدالرضا، حسنی رنجبر، احمد، حلبی، علی‌اصغر، «اخلاق دینی ـ عرفانی در احیاء علوم ‌الدین و المحجة البیضاء فیض کاشانی (با نگاهی به نسبت دین و اخلاق)»، فصلنامۀ عرفان اسلامی، سال 15، شمارۀ 60، 1398، صص151-172.

غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی، به‌کوشش: حسین خدیوجم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1386.

غزالی، ابوحامد محمد، کتاب الاربعین، ترجمه: برهان‌الدین حمدی، انتشارات اطلاعات، تهران، 1386.

غزالی، ابوحامد محمد، مکاتیب فارسی غزالی بنام فضائل الانام من رسائل حجت الاسلام، تصحیح: عباس اقبال، امیرکبیر، تهران، 1362.

فصیحی  دولتشاهی، محمدعارف، «بررسی رابطۀ اخلاق و سیاست در اندیشۀ سیاسی امام محمد غزالی و امام خمینی رحمت‌الله»، همایش اندیشه‌های اخلاقی ـ عرفانی امام خمینی(ره)، 1389.

کدخدایی، احمد، «مبانی معرفت‌شناختی اندیشه‌های کلامی و عرفانی غزالی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه خوارزمی، 1393.

هجویری، علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح: ژوکوفسکی، طهوری، تهران، 1371.

Moosa, Ebrahim, Ghazālī and the poetics of imagination, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 2005.

Ormsby, Eric, Ghazali. India, A Oneworld Book, 2007.

Said, Yazeed, Ghazālī ’s Politics in Context, Routledge, New York, 2013.

[e-mail] 

 

 [A1]اطلاعات نشر: کوثر معارف، سال سوم، شمارۀ سوم، پاییز 1386، صص119-148

Moosa, Ebrahim, Ghazālī and the poetics of imagination, The University of North Carolina Press, Chapel Hill, 2005.

Ormsby, Eric, Ghazali. India, A Oneworld Book, 2007.

Said, Yazeed, Ghazālī ’s Politics in Context, Routledge, New York, 2013.

[e-mail] 

 [A1]اطلاعات نشر: کوثر معارف، سال سوم، شمارۀ سوم، پاییز 1386، صص119-148