از فهم هرمنوتیکی تا تفسیر متن مطالعه تطبیقی در مقایسۀ مبانی آرای مجتهد شبستری و هرش

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 18، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، بهمن 1400، صفحه 133-155   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.76815.1129

نویسنده

جانمحمد دهقان پور^*

دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

چکیده

فهم و تفسیر هرمنوتیکی متن، حاصل گفت­وگو و برهم­کنش دوسویۀ مفسّر و متن است. در فرایند گفت­گو، افق معنایی متن که متأثر ازمؤلف آن است با افق­های متفاوت مفسّران  درهم­آمیخته و به پرسش­های برآمده از موقعیت­های هرمنوتیکی گوناگون پاسخ می­دهد. از آن‌جا که مفسران با مطرح ساختن پرسش­های متفاوت در پی دست­یابی به فهم متن هستند می­توان شاهد تنوّع در فهم آن‌ها بود. فهم و تفسیر هرمنوتیکی مبتنی بر ارکان چهارگانه مؤلّف، متن، مفسّر و زمینه می­باشد. تمایز رویکردهای هرمنوتیکی بستگی به میزان نقش هر یک از ارکان چهارگانه در فرایند فهم دارد. شناخت و مقایسۀ مبانی نظریه­های هرمنوتیکی از آن­رو اهمیت دارد که بستر­ساز نقد و نظر ناقدان است. این مقاله با روش توصیفی– تحلیلی و  با هدف بررسی، تحلیل تطبیقی و مقایسۀ مبانی آرای اندیشمند معاصر اسلامی «محمّد مجتهد شبستری» با هرمنوتیست معاصر غربی «اریک دونالد هرش» در صدد دست­یابی به پاسخ این پرسش اصلی است: مطالعه تطبیقی مقایسۀ مبانی فهم هرمنوتیکی در آرای مجتهد شبستری و هرش به چه نتیجه­ای می‏انجامد؟ حاصل بررسی تطبیقی مقایسه در محورهای چهارگانه یاد شده نشان از فزونی قرابت مبانی آراء بر اختلاف مبانی آرای آن‌ها است. اهمّ اشتراک مبانی آرای آن‌ها در پذیرش قصدیّت مؤلّف در تولید متن، تعیّن بخشیِ معنا از جانب مؤلّف، استنطاق مفسّر از متن، تأثیر پیش دانسته‌ها­، علاقه‌ و انتظارات مفسّر در فهم متن و پذیرش دور هرمنوتیکی در فهم متن است. اهمّ اختلاف مبانی آرای آن‌ها در این است که شبستری قائل به تکثّر معنا و هرش قائل به ثبات معنا است. شبستری دور هرمنوتیکی را بین پیش فهم و افق معنایی مؤلّف در متن برقرار می­کند، ولی هرش بین ژانر متن با اجزاء متن و پیش­دانسته­های مفسّر. شبستری با پذیرش تاریخ­مندی متن قائل به معنای مرتبط با حالِ متن است و ولی هرش تاریخ­مندی در تفسیر(معناداری متن) را می­پذیرد نه تاریخ­مندی در فهم(معنای متن).

کلیدواژه‌ها

مبانی؛ فهم هرمنوتیکی؛ تفسیر متن؛ مجتهد شبستری؛ هرش

مراجع

ابن فارس، احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه، دارالکتب العلمیه، قم، بی‌تا.

 ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین، لسان العرب، مؤسسه الاعلمی، بیروت، 1426ق.

بلایشر، یوزف، گزیدۀ هرمنوتیک معاصر، ترجمۀ سعید جهانگیری، نشر پرسش، آبادان، 1389.

پالمر، ریچارد ا، علم هرمنوتیک نظریه­ی تأویل در فلسفه شلایر ماخر، دیلتای هایدگر، گادامر، ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی، چاپ نهم، انتشارات هرمس، تهران، 1395.

دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، 1373.

راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین، مفردات الفاظ القران، ذوی القربی، قم، 1384.

ساغروانیان، جلیل، فرهنگ اصطلاحات زبان شناسی، چاپ اول، نشر نما، مشهد، ١٣٦٩.

سوسور، فردیناند دو، درس­های زبان‌شناسی همگانی، ترجمه نازیلا خلخالی، نشر فرزان نو، تهران، 1378.

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، ترجمۀ سید مهدی حائری قزوینی، چاپ اول، امیر­کبیر، تهران، 1363.

صالح، صبحی، پژوهش­هایی درباره­ی قران و وحی، مترجم محمد مجتهد شبستری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1362.

صفی پور، عبد الرحیم بن عبدالرحیم، منتهی الارب فی لغه العرب، انتشارات کتابخانه سنایی، بی‌تا.

طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، مجمع­البیان لعلوم­القرآن، رابطه­الثقافه و العلاقات الاسلامیه، تهران، 1417ق.

فراهیدى، خلیل بن احمد،‏ کتاب العین‏، چاپ دوم، انتشارات هجرت، قم، ۱۴۱۰ق.

کوزنز هوی، دیوید، حلقه انتقادی، ترجمه مراد فرهاد پور، انتشارات روشنگران،  تهران، 1385. 

مجتهد شبستری، محمد، ایمان و آزادی، طرح نو، تهران، 1376.

مجتهد شبستری، محمد، نصّ‌‌‌گرائی فقهی و قرآن نامفهوم ، وب­سایت شخصی شبستری، ۲۸ بهمن ۱۳۸۷.  www.mohammadmojtahedshabestari.com

همو، الهیات تفهمی1، وب­سایت مجتهد شبستری، 11تیر 1396.

همو، الهیات تفهمی۲، وب­سایت شخصی شبستری، 14تیر 1394.

همو، پیش فرض‌های تفسیر آزاد قرآن (۵)، ۲۸ بهمن ۱۳۸۷.

همو، تأملاتی بر قرائت انسانی از دین، طرح نو، تهران، 1383.

همو، خوانش پدیدارشناسانه از متن قرآن، وبسایت مجتهد شبستری، 5 اسفند 1399.

همو، درس­گفتار هرمنوتیک جدید چیست؟ فایل صوتی، 1394.

همو، رباخواری یا ظالمانه‌ترین استعمار اقتصادی، چاپ اول، چاپخانه حکمت، قم، ۱۳۴۶.

همو، سخنرانی با عنوان: «من چه می گویم؟ اصلاح یک انحراف»، 4 اذر 1395.

همو، فرآیند فهم متون، مجله نقد ونظر، شماره 3و 4، 1374.

همو، گفتگو با فرامر زمعتمد دزفولی، 25 خرداد، 1396.

همو، مطالعات قرآنی، وب­سایت شخصی شبستری،  نشر اینترنتی، آبان 1400.

همو، مقاله قرائت نبوی از جهان شماره­ 8 و9، وب­سایت مجتهد شبستری، 1389. 

همو، مقاله قرائت نبوی از جهان، شماره­11و 12، 1391.

همو، مقاله قرائت نبوی از جهان، کلام نبوی، شماره 1، وب­سایت مجتهد شبستری،1386.

همو، مقاله قرائت نبوی ازجهان. شماره­14 و 15، 1392.

همو، مقاله قرائت نبوی از جهان: شماره­3 و5، وب­سایت مجتهد شبستری، 1387.

همو، نقد بنیادهای فقه و کلام(سخنرانی­ها، مقالات و گفتگو ها)، نشر الکترونیکی، وب­سایت مجتهد شبستری، 1396.

همو، نقدى بر قرائت رسمى از دین، طرح نو، تهران، 1379.

همو، وب­سایت مجتهد شبستری، دسته مقالات و نوشته‌ها، تیر 1396.

همو، «هرمنوتیک و تفسیر دینی از جهان، گفتگو جلال توکلیان و سروش دبّاغ با شبستری»، فضلنامه مدرسه، ش6، 1386. 

همو، هرمنوتیک، کتاب و سنت، چاپ هشتم، طرح نو، تهران،1393.

معین, محمد، فرهنگ معین، امیرکبیر، تهران، 1364.

واعظی، احمد، نظریه تفسیر متن، چاپ سوم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1397.

هرش، اریک دونالد، اعتبار در تفسیر، ترجمه محمد حسین مختاری، چاپ اول، انتشارات حکمت، تهران، 1395.