تحلیل پاسخ‌های شبهه علم پیشین امام معصوم به حوادث آینده

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 19، دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، بهمن 1400، صفحه 181-198   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.77310.1144

نویسنده

عبدالرحیم سلیمانی بهبهانی^*

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

نحوۀ مواجهۀ صاحبان اخبار غیبیِ ناظر به وقایع مرتبط با آینده خود یا دیگران، از دیرباز دستاویزی برای شبهه‌افکنان بوده است. یکی از شایع‌ترین شبهات این است که چرا کسانی که به مدد علم غیب، از خطرات آینده اطلاع داشتند، به منظور دفع خطر و ضرر از خود یا دیگر افراد مرتبط، عکس‌العملی متناسب با آن خطرات از خود نشان ندادند؟ نگاشته حاضر- که به روش توصیفی، تحلیلی و با شیوۀ کتابخانه‌ای سامان یافته- پاسخ‌های باورمندان به علوم غیبی معصومان را بررسیده، و به این نتیجه رسیده است که برخی پاسخ‌ها، نوعی تسلیم به شبهه و فروکاستن از گستره و کیفیت علم غیب امام است، برخی دیگر، مبتنی بر مبنایی خاص و مورد اختلاف است، و برخی دیگر فاقد معیار مشخص و شواهد کافی است. پاسخ صحیح، مبتنی بر توجه به خصوصیت حادثه‌ای است که علم غیب، از آن خبر می‌دهد. در حوادث حتمی الوقوع، توقّع تغییر(از طریق عمل اختیاری انسان)، خلاف فرضِ حتمیّت، و مصداق اجتماع نقیضین است. البته در مواردی، این حوادث در ظرف وقوع، زمینه‌ای برای عکس العمل ایجاد می‌کنند که امام معصوم با بهره‌گیری از علم غیب خود و در راستای هدایت امت، به عنوان یکی از وظایف امامت، عکس العملی متناسب با حوادث مذکور، تدارک می‌بیند.

کلیدواژه‌ها

علم غیب امام؛ حوادث آینده؛ القاء در تهلکه؛ قضای محتوم؛ قضای غیر محتوم

مراجع

نهج البلاغة، گردآورنده محمد بن حسین‏ شریف الرضی، تحقیق صبحی صالح، چاپ اول، هجرت، قم، 1414ق.

ابن شهرآشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، بیدار، قم، 1369.

ابن فارس، ابوالحسین احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، بیروت، دار الفکر، 1399ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، چاپ سوم، دار صادر‏، بیروت‏، 1414ق.

بحرانی، سید هاشم بن سلیمان‏، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر، چاپ اول، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، 1413ق.

پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، چاپ اول، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی(ره)، قم، 1389.

حیدری، سید کمال، ، علم الإمام، چاپ اول، دار فراقد، قم، 1429ق.

خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چاپ اول، موسسة احیاء آثار الامام الخوئی‏، قم، 1430ق.

رخشاد، محمدحسین، در محضر علامه طباطبایی، چاپ اول، انتشارات سماء قلم، قم، 1382.

سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم، «تحلیل و بررسی مبانی کلامی اثبات فضیلت امیر المؤمنین(ع) در حادثه لیلة المبیت»، دوفصلنامه علمی پژوهشی امامت پژوهی، شماره 29، بهار و تابستان 1400، صص75- 100.

سید مرتضی، علم الهدی، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق: سید مهدی رجایی، چاپ اول، دار القرآن الکریم، قم، 1405ق.

شیخ طوسی، محمد بن الحسن، تلخیص الشافی، تحقیق: حسین بحر العلوم‏، چاپ اول‏، انتشارات المحبین، قم، 1382.

شیخ مفید، محمد بن نعمان، المسائل العکبریة، چاپ اول، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، قم، 1413ق.

صافی گلپایگانی، لطف الله، حسین علیه السلام شهید آگاه و رهبر نجات بخش اسلام، چاپ سوم، مؤسسه نشر و تبلیغ، مشهد مقدس، 1366.

صافی گلپایگانی، لطف الله، گفتمان مهدویت، چاپ اول، انتشارات مسجد جمکران، قم، 1377.

صالحی نجف آبادی، نعمت الله، شهید جاوید، چاپ دوازدهم، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، 1361.

صالحی نجف آبادی، نعمت الله، «تطبیق قیام امام حسین با موازین فقهی»، در چشمه خورشید(مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام خمینی و فرهنگ عاشورا)، دفتر اول، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، 1374.

صالحی نجف آبادی، نعمت الله، نگاهی به حماسه حسینی استاد مطهری، چاپ دوم، کویر، تهران، 1379.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق: محسن بن عباسعلى‏ کوچه باغى، چاپ دوم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، قم‏، 1404ق.

طباطبایی، سید محمد حسین، مجموعه رسائل، چاپ اول، بوستان کتاب، قم، 1387.

طباطبایی، سید محمد حسین، «بحثی کوتاه درباره علم امام»، در: نادم، محمد حسن، علم امام(مجموعه مقالات)، چاپ اول، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، 1388.

طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی، چاپ دوم، بوستان کتاب، قم، 1388.

طباطبایی، سید محمد حسین، «علم امام علیه السلام و عصمت انبیاء و اوصیاء علیهم السلام»، در: نادم، محمد حسن، علم امام(مجموعه مقالات)، چاپ اول، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، 1388.

طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، انتشارات جامعه مدرسین، قم، 1417ق.

طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فى تفسیر القرآن، چاپ دوم، نشر اسلام، تهران، 1369.

علامه حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد، تحقیق وتعلیق حسن حسن زاده الآملی، چاپ اول، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1425ق.

فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله سیوری، الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، تحقیق علی حاجی آبادی و عباس جلالی نیا، چاپ اول، مجمع البحوث الإسلامیة، مشهد، 1420ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: على اکبر غفاری و محمد آخوندى، چاپ چهارم، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1407ق.

مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، چاپ دوم، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، 1403ق.

مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تحقیق: سید هاشم رسولى محلاتى، چاپ دوم، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1404ق.

محمودی، محمد باقر، عبرات المصطفَین فی مقتل الحسین، چاپ اول، مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة، قم، 1415ق.

مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم‏ علیان‏نژادى، چاپ سوم، نسل جوان، قم، 1386.

وکیلی، محمدحسن، 1438ق، «علم غیب امام(تکمیل نظریه اعتدالی و پاسخ به شبهات)»، http://erfanvahekmat.com، تاریخ مراجعه 20/3/1401.