راهکار‌های رفع تعارض در نظریه‌پردازی قرآنی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 275-301   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2023.61516.0

نویسنده

مصطفی کریمی^*

دانشیار موسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

چکیده

قرآن کریم، راهنمای الهی به سعادت و کمال است. بهره‌مندی از هدایت آن، استخراج نظر آن در مسائل گوناگون را می‌طلبد. برای دست‌یازیدن به نظر قرآن، باید تمام آیات مربوط به مسئلهٔ پژوهش را جمع‌آوری کرد و فهم مجموعی از آن‌ها داشت. در مواردی، میان آیات مربوط به مسئلهٔ تحقیق، تعارض اولیه احساس می‌شود که باید ضمن شناسایی نوع آن تعارض، درصدد رفع آن برآمد.
این نوشتار، به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف کمک به نظریه‌پردازان قرآنی در این باب، گونه‌های تعارض میان آیات و راهکار‌های رفع آن‌ها را بررسی می‌کند. میان آیات قرآن، تعارض واقعی و رفع‌نشدنی وجود ندارد و اگر هنگام استخراج نظریهٔ قرآن کریم، میان برخی آیات جمع‌آوری‌شده تعارض احساس شد، با استفاده از راهکار‌های درست، یکی از آیات با قراین درونی یا بیرونی، تقویت و ترجیح می‌یابد. این راهکار‌ها عبارت‌اند از: تقدیم آیهٔ نص بر ظاهر، آیهٔ خاص بر عام، عام غیرقابل تخصیص بر آیهٔ قابل تخصیص، آیهٔ مقید بر مطلق، آیهٔ عام بر مطلق، تضییق یا توسعهٔ اعتباری موضوع یکی از آیات، تضییق حقیقی موضوع یکی از آیات با تعبد شرعی، متفاوت‌دانستن موضوع هریک از آیات در مواردی مانندِ متفاوت‌بودن معنای یک واژه در دو آیه، تفاوت مصداق یک مفهوم در دو آیه و وجود شرط خاص در هریک از آیات.

کلیدواژه‌ها

نظریه‌پردازی قرآنی؛ تعارض آیات؛ تعارض ابتدایی؛ تعارض مستقر؛ راهکار‌های رفع تعارض

مراجع

قرآن کریم

ابن‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌نهم، بى‌تا.

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس. معجم مقاییس اللغة. بیروت: دار الجیل. چاپ‌اول، 1411ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الصادر. چاپ‌اول، 1414ق.

اصفهانی، محمدحسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. قم: سید الشهداء. 1374. 

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، 1416ق.

آخوند خراسانى، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الأصول. قم: آل‌البیت(ع). 1409ق.

آلوسی، محمودبن‌عبدالله. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی. بیروت: دار الکتب التجاریة. 1414ق.

بابایی، علی‌اکبر. قواعد تفسیر. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ‌اول، 1394.

بابایی، علی‌اکبر. علوم قرآن: دلالت‌های قرآن کریم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ‌اول، 1398.

تفتازانی، مسعودبن‌عمر. شرح المقاصد.  تحقیق: عبدالرحمن عمیره. قم: شریف رضی. 1409ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. بیروت: دار احیاء التراث العربى. 1414ق.

خمینى، روح‌الله. التعادل و الترجیح. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1375.

خمینى، روح‌الله. الرسائل. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول،1410ق.

خویی، ابولقاسم. البیان فی تفسیر القرآن. قم: مؤسسۀ احیاء آثار الإمام الخوئی. بی‌تا.

رفیع‌پور، فرامرز. کندوکاو و پنداشته‌ها. تهران: شرکت سهامی انتشار. 1347.

زرکشى، محمدبن‌بهادر. البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دار الفکر. 1408ق.

ساجدی، ابوالفضل. «واقع‌نمایی گزاره‌های قرآنی: تأملی در معیارهای غیرشناختاری در فهم زبان قرآن»، قبسات. ش25، 1381، 26تا38.

سلطانی بیرامی، اسمعیل. اعجاز قرآن در پیراستگی از اختلاف و نقد شبهات. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی. 1396.

سیوطى، عبدالرحمن‌بن‌ابی‌بکر. الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتاب العربى. 1421ق.

شریف‌الرضی، محمدبن‌حسین. نهج‌البلاغة. نسخۀ صبحی صالح.

صادقى، حسن. «تعارض ادله و نقش آن در تفسیر با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبائى»، معرفت. ش204، 1393، 87تا106.

صدر، محمدباقر. المدرسة القرآنیة. قم: مرکز الإبحاث و الدراسات التخصصیة للشهید صدر. چاپ‌اول، 1421ق.

صدر، محمدباقر. دروس فى علم الأصول. قم: دفتر انتشارات اسلامی. 1418ق.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. مقرر: محمود هاشمی شاهرودی. قم: مؤسسۀ دایرة المعارف الفقه الإسلامی. 1426ق.

طباطبایی، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی. 1417ق.

طبرسی، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تحقیق: هاشم رسولی محلاتی، فضل‌الله یزدی. بیروت: دار المعرفة. چاپ‌دوم، 1408ق.

طریحی، فخرالدین‌بن‌محمد. مجمع البحرین. بیروت: الهلال. ۱۹۸۵م.

عنایت، غازى. شبهات حول القرآن و تفنیدها. بیروت: الهلال. بى‌تا.

فیروزآبادی،محمدبن‌یعقوب. القاموس المحیط. قم: دار الهجرة. چاپ‌دوم، 1414ق.

قمى، على‌بن‌ابراهیم. تفسیر منسوب به قمى. تحقیق: سیدطیب موسوى جزایرى. قم: دار الکتاب. چاپ‌چهارم، 1367.

کریمی، مصطفی. وحی‌شناسی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). 1386.

کریمی، مصطفی. جامعیت قرآن: پژوهشی در قلمرو موضوعی قرآن. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. 1390.

کریمی، مصطفی. «فرایند نظریه‌پردازی در حوزۀ تفسیر موضوعی»، مطالعات قرآن و حدیث. ش25.پاییز و زمستان1398، 189تا217.

کلینى، محمدبن‌یعقوب. الکافى. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌پنجم، 1363.

متقی، علی‌بن‌حسام‌الدین. کنز العمال. بیروت: الرسالة. 1409ق.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی. بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار. تهران: دار الکتب الإسلامیة. بی‌تا.

محمدی، حسین، سیدمحمد موسوی‌مقدم. «نقد و بررسی انگارۀ تعارض آیات قرآن در حرمت و حلیت ازدواج با اهل کتاب»، فقه و حقوق اسلامی. ش8، بهار و تابستان1397، 57تا82.

محمدی، علی. شرح کفایة الأصول. قم: امام حسن‌بن‌علی. ۱۳۸۲‎.

مصباح یزدی، محمدتقی. معارف قرآن: راه و راهنماشناسی. بازنگری و تصحیح: مصطفی کریمی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی‎. چاپ‌دوم، 1398.

مصباح یزدی، محمدتقی. قرآن‌شناسی. نگارش: محمود رجبی. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی‎. ۱۳۸۷.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: اسماعیلیان. 1408ق.

مظفر، محمدرضا. المنطق. نجف: النعمان. چاپ‌دوم، 1388ق.

معرفت، محمدهادی. تاریخ قرآن. تهران: سمت. 1377.

معرفت، محمدهادی. شبهات و ردود حول القرآن الکریم. قم: تمهید. ۱۴۲۳ق.

معرفت، محمدهادی. علوم قرآنی. قم: تمهید. 1378.

میرزاى قمى، ابوالقاسم‌. قوانین الأصول. تهران: مکتبة العلمیة الإسلامیة. چاپ‌دوم، 1378.

نائینى، محمدحسین. فوائد الأصول. مقرر: محمدکاظم خراسانى. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌اول، 1376.

هاشمی، سیدعلی. اعجاز هماهنگی آیات قرآن. قم: پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی. 1397.

هومن، حیدرعلی. شناخت روش علمی در علوم رفتاری: پایه‌های پژوهش. تهران: پیک فرهنگ. 1384.

یزدى، سیدمحمدکاظم. التعارض. قم: مدین. چاپ‌اول، 1426ق.