زمینه‌های اجتماعی- فرهنگی اقبال زنان به الگوهای نودین‌داری (مطالعۀ موردی: دوره‌ها و کلاس‌های عرفانی، موفقیت و یوگا در شهر تهران)

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 2، دوره 21، شماره 3 - شماره پیاپی 49، آذر 1403، صفحه 29-54   

نوع مقاله: پژوهشی -مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2023.82155.1340

نویسندگان

محمدتقی کرمی قهی¹؛ علی خانمحمدی^{* 2}؛ سمیرا نوری³

¹استاد گروه مطالعات زنان، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

²دانشجوی دکتری گروه جامعه‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

³کارشناسی‌ارشد مطالعات‌فرهنگی،گروه مطالعات فرهنگی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه‌طباطبائی،تهران،ایران

چکیده

دین‌داری یکی از مهم‌ترین جلوه‌ها و مظاهر دنیای زنان است. این دنیا تحت تأثیر موج‌ تغییرات فرهنگی جهانی است. این موج‌ از فرایند انقلاب فناوری اطلاعات، فردگرایی، عرفی‌گرایی، افراط‌گرایی دینی، تمایزیابی و ادغام اجتماعی در فرهنگ جهانی، ظهور سبک‌های زندگی جدید و مهاجرت‌های گسترده تشکیل شده ‌است. الگوهای نودین‌داری یکی از ثمره‌های این تحولات است. زندگی روزمرة ایرانیان از دورۀ کهن تا امروز با ادیان ابراهیمی، زرتشتی و مانوی و فرقه‌های عرفانی مختلف گره خورده ‌است. این فرهنگ دینی متکثر از این موج‌ تغییرات فرهنگی جهانی در امان نبوده ‌است. زنان در کلان‌شهرهای ایران همواره جزء اقشار با بالاترین میزان دین‌داری بودند. مقالۀ کنونی با به‌کارگیری روش زمینه بنیاد با رویکرد اشتراوسی برای فهم نقش دین‌داری زنان تهرانی نگاشته شده ‌است. مؤلفه های چهارگانه کدگذاری الگوواره‌ای بر مبنای محوری‌بودن روان‌شناسی مثبت‌گرا و معنویت بودیسم در الگوهای نودین‌داری بررسی شد. رفتار مذهبی، هویت اجتماعی، رواداری و تساهل، تیپ‌های روان‌شناختی و طرق و اماکن آرامش‌بخش شرایط علی محسوب می‌شوند. وضعیت فرهنگی خانواده‌ها، وضعیت مصرف فرهنگی و فراغت مصاحبه‌شوندگان را می‌توان شرایط زمینه‌ای و مداخله‌گر دانست. حضور آنان در دوره و کلاس‌ها به‌صورت مجازی با آشنایی و تشویق دوستان صمیمی وخانواده را باید یک راهبرد دانست. راهبرد زنان تهرانی در مواجهه با یک مخاطرة پزشکی یا اجتماعی است. پیامدهای مورد انتظار مصاحبه‌شوندگان خودسازی و خودشناسی، افزایش استقامت، صبر و تحمل، موفقیت، آرامش، خداشناسی و مثبت‌اندیشی است. زنان تهرانی بررسی‌شده از طریق سازوکار «بدعت»، به «برساختن» یا «بازاندیشی» خویشتن بالاخص در مواجهه با مخاطراتی چون مواجهه با بیماری دست می‌زنند.
 
 

کلیدواژه‌ها

الگوهای نودین‌داری؛ روان‌شناسی مثبت‌گرا؛ بازاندیشی؛ برساختن؛ مخاطره

مراجع

1. آزاد ارمکی، ت.، و نبوی، س. ح. (۱۳۹۲). نخستین صورت سازه فرهنگی «غرب» و «تجدد» در ایران معاصر. مسائل اجتماعی ایران، 4(۱)، 31-7.
2. اعظم آزاده، م.، و توکلی، ع. (1386). ﻓﺮﺩﮔﺮﺍﻳﻰ، ﺟﻤﻊ ﮔﺮﺍﻳﻰ ﻭ دینداری. مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 3(9)، 126-101.
3. انجمن روان‌شناسی اسلامی. (1398). بیانیه ماموریت و اهداف. بازیابی در 18 آبان 1399، از http://islamicpa.com/?page_id=5915#.
4. باستانی، س.، شریعتی مزینانی، س.، و خسروی، ب. (1389) مروجان رفتارهای دینی (مطالعۀ موردی جمع‌های با رویکرد روان‌شناسی و عرفان). نامۀ علوم اجتماعی، 17(36)، 123-87.
5. باستانی، س.، شریعتی، س. و خسروی، ب. (1397). مصرف کالاهای معنوی، راهی برای افزایش سرمایه‌ی فرهنگی (نگاهی دیگر به معنویت‌های جدید در ایران). علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، 15(2)، 303-269.
6. برگر، پ.، و لاکمن، ت. (1375). ساخت اجتماعی واقعیت (رساله‌ای در جامعه‌شناسی شناخت) (چاپ اول) (ف. مجیدی، مترجم) تهران. علمی و فرهنگی.
7. توسلی، غ. ع.، و مرشدی، ا. (1385). بررسی سطح دینداری و گرایش‌های دینی دانشجویان مطالعۀ موردی (دانشگاه صنعتی امیر کبیر). جامعه‌شناسی ایران، 7(4)، 118-96.
8. توکلی طرقی، م. (1396) تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ (ویراست دوم) تهران: پردیس دانش.
9. حسن‌پور، آ.، و معمار، ث. (1394). مطالعة وضعیت دین‌ورزی جوانان با تأکید بر دینداری خودمرجع (ارائة یک نظریة زمینه‌ای). تحقیقات فرهنگی ایران، 8(3)، 131-99.
10. حمیدیه، ب. (1392). جنبش‌های نوپدید معنوی: دین یا عرفان؟. ادیان و عرفان، 46(1)، 50-29.
11. حیدری، آ. (1396). روانشناسی، حکومت‌مندی و نولیبرالیسم. مطالعات جامعه‌شناختی (نامۀ علوم اجتماعی سابق)، 24(1)، 39-9.
12. حیدری، آ. (1397). تنظیمات ایرانی حکومت‌مندی و برآمدن دولت مدرن در ایران. جامعه‌شناسی ایران، 19(1)، 148-126.
13. حیدری، آ. (1399). واژگونه‌خوانی استبداد ایرانی. تهران: مانیا هنر.
14. دانیالی، ع.، و آقائی، خ. (1399). جوهرزدایی: تقلیل دین به عرفان‌های نوظهور (مطالعۀ موردی: تحلیل گفتمان انتقادی برنامه‌های پرگار از شبکۀ بی‌بی‌سی فارسی). مطالعات فرهنگ–ارتباطات، 21(49)، 92-67.
15. دوفصلنامۀ پژوهش‌نامۀ روان‌شناسی اسلامی. (1398). دربارۀ نشریه. بازیابی در 18 آبان 1399، از http://psychology.riqh.ac.ir/journal/about
16. ریاحی، م. ا. (۱۳۹۲). بررسی عوامل اجتماعی مرتبط با میزان گرایش به عرفان‌های نوظهور در بین جوانان. مطالعات معنوی، 1(7)، 70-39.
17. سازمان سنجش کشور. (1398). دفترچۀ راهنمای انتخاب رشته آزمون کارشناسی ارشد ناپیوسته سال 1398. کدرشته محل های تحصیلی گروه علوم انسانی. مجموعه روانشناسی (کد ضریب1). تهران: سازمان سنجش کشور.
18. سازمان ملی جوانان. (1381). وضعیت، نگرش و مسایل جوانان ایران. تهران: سازمان ملی جوانان.
19. سراج‌زاده، س. ح. (1377). نگرش‌ها و رفتارهای دینی نوجوانان و دلالت آن بر سکولارشدن. نمایة پژوهش، 1(7،8)، 118-105.
20. سراج‌زاده، س. ح. (1385). چالش‌های دین و مدرنیته (مباحثی جامعه‌شناختی در دین‌داری و سکولارشدن). تهران: طرح نو
21. شجاعی‌زند، ع. ر. (1395). مدلی برای مطالعۀ «دین‌گریزی» در ایران. راهبرد فرهنگ، 9(35)،
    30-7.
22. شریعتی مزینانی، س.، باستانی، س.، و خسروی، ب. (1386). ﺟﻮاﻣﻌﻲ در ﻧﻮﺳﺘﺎﻟﮋی اﺟﺘﻤﺎع ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪه معنویت‌های ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﺮان (از ﺧﻼل ﻣﻄﺎﻟﻌۀ ﻣﻮردی دو ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﺟ‌مع‌های ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ-روان‌ﺷﻨﺎﺳﻲ). مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 3(8)، 195-177.
23. شیانی، م.، موسوی، م. ط.، و مدنی قهفرخی، س. (1388). سرمایۀ اجتماعی جوانان در ایران. جامعه‌شناسی ایران، 10(3)، 84-57.
24. طالبان، م. ر. (1388). چارچوبی مفهومی برای پیمایش دین‌داری در ایران. اسلام و علوم اجتماعی، 1(2)، 28-7.
25. طالبی، ا. (1392). معنویت‏گرایی نوین به مثابه گفتمان. علوم اجتماعی، 20(62)، 252-213.
26. طالبی، ا.، و رمضانی تمیجانی، ص. (1395). گونه‌شناسی معنویت‌گرایان جدید. راهبرد فرهنگ، 9(35)، 233-203.
27. عالم‌زاده، م.، و رستگاری، ث. (1393). دین‌داری جوانان، ایده‌آل‌ها و واقعیت‌ها بررسی محدودیت‌های گفتمان‌های دینی در تحلیل دین‌داری جوانان (شهر تهران). مطالعات جامعه شناختی (نامه علوم اجتماعی سابق)، 21(2)، 188-159.
28. غفاری، غ. ر. (1393) سنجش سرمایه اجتماعی کشور. تهران: دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد.
29. فاضلی، ن. ا. (1394). تجربۀ تجدد (رویکردی انسان‌شناختی به امروزی‌شدن فرهنگ ایران). تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
30. فرجی، م.، و کاظمی، ع. (1388). بررسی وضعیت دین‌داری در ایران (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته). تحقیقات فرهنگی ایران، 2(2)، 95-79.
31. فوکو، م. (۱۳۸۷). مراقبت و تنبیه)تولد زندان) (ن. سرخوش، و ا. جهاندیده، مترجمان) تهران: نی.
32. فوکو، م. (1391). تولد زیست سیاست (درس‌گفتارهای کلژ دوفرانس79-1978) (ر. نجف‌زاده، مترجم) تهران: نی.
33. فوکو، م. (1392). تولد پزشکی بالینی (ف. ولیانی، مترجم) تهران: ماهی.
34. کلاکی، ح.، و نیازخانی، م. (1389). مدل اندازه‌گیری دینداری جوانان. مطالعات فرهنگ–ارتباطات، 11(12)، 123-89.
35. کلنر، ه.، برگر، ب.، و برگر، پ. (1381). ذهن بی‌خانمان (نوسازی و آگاهی) (م. ساوجی، مترجم) تهران. نی.
36. گودرزی، م. (1393). موج دوم ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان. تهران: شورای سیاستگذاری پژوهش‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
37. گودرزی، م . (1382). موج دوم ارزش ها و نگرش های ایرانیان. تهران: دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
38. گیدنز، آ. (1377). پیامدهای مدرنیت (چاپ اول) (م. ثلاثی، مترجم) تهران. مرکز.
39. گیدنز، آ. (1385). تجدد و تشخص (جامعه و هویت شخصی در عصر جدید) (چاپ چهارم) (ن. موفقیان، مترجم) تهران. نی.
40. مرادی، ف.، رهبر، ع.، و توی، خ. (1399). پزشکی و قدرت از عهد ناصری تا دورة رضاخان؛ تبارشناسی سوژة ایرانی. پژوهشنامۀ علوم سیاسی، 15(3)، 141-72.
41. مرکز پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه. (1383). پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان. تهران: سازمان ملی جوانان.
42. مرکز تحقیقات بسیج دانشگاه امام صادق علیه السلام. (1386). پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان. تهران: سازمان ملی جوانان .
43. مرکز مطالعات جوانان دانشگاه علامه طباطبایی. (1389). پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های جوانان. تهران: وزارت ورزش و جوانان.
44. مرکز مطالعات کودکان، نوجوانان و جوانان دانشگاه الزهرا (س). (1386). پیمایش ملی بررسی وضعیت، مسائل و مشکلات دختران و زنان جوان. تهران: سازمان ملی جوانان.
45. مصداقی، ژ. (1376). گزارش فرهنگی کشور در سال 1375. تهران: دفتر طرح‌های ملی. پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
46. مصداقی، ژ. (1378). گزارش فرهنگی کشور در سال 1376. تهران: دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
47. مصداقی، ژ. (1379). گزارش فرهنگی کشور در سال 1377. تهران: دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
48. مظاهری سیف، ح. ر. (1390). جریان‌شناسی انتقادی عرفان‌های نوظهور (جلد 1). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
49. مؤسسۀ میثاق دانش روز. (1381). گزارش فرهنگی کشور در سال 1379. تهران: دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی.
50. مؤسسۀ میثاق دانش روز. (1382) گزارش فرهنگی کشور در سال 1380. تهران: دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی
51. موسوی، م. (1386). سنجش سرمایۀ اجتماعی جوانان در ایران. تهران: سازمان ملی جوانان.
52. مهدوی، س. م.، ادریسی، ا.، و رحمانی خلیلی، ا. (1389). شناسایی میزان دین‌داری و مقایسۀ آن در گروه‌های متفاوت شهروندان تهرانی. مطالعات فرهنگ–ارتباطات، 11(11)، 165-139.
53. میرسپاسی، ع. (1398). تأملی در مدرنیتۀ ایرانی (بحثی دربارۀ گفتمان‌های روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون در ایران). تهران: ثالث.
54. میلانی ، ع. (1387). تجدد و تجددستیزی در ایران (مجموعه مقالات). تهران: اختران.
55. نجفی، م.، نعیمیان، ذ.، رمضان‌نرگسی، ر.، مصباح، ع.، مشکی، م.، و سلمانیان، ح. (1387). تشیع و مدرنیته در ایران معاصر. قم: مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
56. Berger, P. L. (1980). Facing up to Modernity. Philosophy and Phenomenological Research, 40(4), 600-602.
57. Berger, P. L., & Muir, R. (1980). The heretical imperative: Contemporary possibilities of religious affirmation. New York: Anchor Press.
58. Tavakoli Targhi, M. (2001). Refashioning Iran: Orientalism, Occidentalism and historiography. London: Palgrave Macmillan.