بازشناسی رنگ بنفش در فرهنگ و ادب فارسی با تمرکز بر متن شاهنامه فردوسی(با استناد بر نظریه برلین-کی)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، شهریور 1402، صفحه 9-41   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.82753.1229

نویسنده

محراب اسدخانی^*

عضو هیات علمی گروه ارتباط تصویری دانشکده هنر دانشگاه نیشابور

چکیده

اثری از اصطلاح رنگ آبی در ادبیات فارسی تا قرن 12ش نیست، اما اصطلاح رنگ بنفش به وفور و به­ویژه در شاهنامه فردوسی مشاهده می‌شود. درحالی­که بر اساس نظریۀ برلین-کی، زبان‌های بشری در پنجمین مرحلۀ تکامل واجد اصطلاحی برای رنگ آبی می‌شوند و سپس در مرحلۀ هفتم صاحب اصطلاح رنگ بنفش می‌شوند. این پژوهش درصدد است به این پرسش­ها پاسخ دهد که مشخصات رنگ بنفش در شاهنامه فردوسی چه هستند؟ این مشخصات چقدر با تعریف امروزی بنفش در زبان فارسی تطابق دارند؟
این پژوهش با بهره‌گیری از نظریۀ برلین-کی، و با بررسی مصادیق رنگ بنفش در متن شاهنامه (تصحیح خالقی‌مطلق)، و تطبیق آن‌ها با توصیفشان در ابیات دیگر شاهنامه و اشعار دیگر شعرای ادبیات فارسی، به شناسایی مشخصات رنگ بنفش در متن شاهنامه و ارتباطش با تعریف امروزی آن در زبان فارسی می‌پردازد. یافته‌های تحقیق بیانگر آن است که مشخصات رنگ بنفش در شاهنامه با آبی لاجوردی مطابقت داشته و با مفهوم رنگ بنفش در زبان فارسی امروزی تطابق ندارد.

کلیدواژه‌ها

اصطلاح رنگی؛ بنفش؛ رنگ‌شناسی؛ رنگ‌واژه؛ شاهنامه فردوسی؛ نظریه برلین-کی

مراجع

ابن‌یمین، فخرالدین محمود. دیوان اشعار ابن‌ یمین فریومدی. به­تصحیح حسینعلی باستانی راد. تهران: کتابخانۀ سنایی، ۱۳۱۸.

اصفهانی، کمال‌الدین اسماعیل. دیوان خلاق‌المعانی ابوالفضل کمال‌الدین اسماعیل اصفهانی. به­اهتمام حسین بحرالعلومی. تهران: دهخدا، ۱۳۴۸.

امیدسالار، محمود. سی و دو مقاله در نقد و تصحیح متون ادبی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر افشار، ۱۳۸۹.

امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود. مجنون و لیلی. به­تصحیح محسن باغبانی. قم: ظفر، ‌۱۳۸۰.

انوری، اوحدالدین محمد. دیوان انوری. با مقدمه سعید نفیسی، به­اهتمام پرویز بابایی. تهران: نگاه، ۱۳۷۶.

بلخی، جلال الدین محمد. کلیات دیوان شمس تبریزی. تهران: نگاه، ۱۳۷۵.

بهار، محمدتقی. دیوان اشعار. تهران: امیرکبیر، ۱۳۳۶.

بیات، حسین. «نسبیت زبانی و درک رنگ آسمان در شعر فارسی». نقد ادبی، سال هشتم، ش. 32 (1394): 29-52.

جامی خراسانی، عبدالرحمن. مثنوی هفت ‌اورنگ. به­تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. تهران: مهتاب، ۱۳۷۵.

جودی نعمتی، اکرم. «تناسب رنگ­ها در صورخیال و هسته روایی شاهنامه». پژوهش زبان و ادبیات فارسی،  ش.11 (1387): 82-57.

حائری، سید هادی. عارف قزوینی شاعر ملی ایران. تهران: جاویدان، ۱۳۶۴.

حسنلی، کاووس و لیلا احمدیان. «باز نمود رنگ­های سرخ، زرد، سبز و بنفش در شاهنامه فردوسی». نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان) ش.  23 (1387): 59-88.

خاقانی شروانی، افضل‌الدین. دیوان خاقانی شروانی. ویراستۀ میرجلال الدین کزازی. تهران: مرکز، ۱۳۷۵.

خواجوی کرمانی، کمال‌الدین ابوالعطا. دیوان کامل خواجوی کرمانی. به­کوشش سعید قانعی. تهران: بهزاد، ۱۳۷۴.

دهخدا، علی اکبر. لغت­نامه. تهران: موسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران: روزنه، ۱۳۷۷.

ساوجی، سلمان. کلیات سلمان ساوجی. به­تصحیح عباسعلی وفایی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۶.

سعد سلمان، مسعود. دیوان مسعود سعد سلمان. با مقدمه سعید نفیسی، به­اهتمام پرویز بابایی. تهران: نگاه، ۱۳۷۴.

سعدی، مصلح ‌بن عبدلله. کلیات سعدی. به­تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: هرمس، ۱۳۸۵.

سنایی غزنوی، ابوالمجد. دیوان حکیم سنایی غزنوی. با مقدمه بدیع‌الزمان فروزانفر، به­اهتمام پرویز بابایی. تهران: آزادمهر، ۱۳۸۱.

صائب تبریزی، میرزا محمدعلی. دیوان صائب تبریزی. به­کوشش محمد قهرمان. تهران: انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۴.

ضابطی جهرمی، احمد. سینما و ساختار تصاویر شعری در شاهنامه. تهران: کتاب فرا، 1378.

عطار نیشابوری، فریدالدین. الهی‌نامه. استانبول: مطبعه معارف، 1940.

عطار نیشابوری، فریدالدین. خسرونامه. به­تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: کتابفروشی زوار، ۱۳۵۵.

علیزاده صحرایی، مجتبی و محمد راسخ مهند.«رنگ واژه­های اصلی در زبان فارسی». زبان‌پژوهی، سال ۸، ش. ۱۹ (۱۳۹۵): 123-147.

فردوسی، ابوالقاسم. شاهنامه فردوسی. به­تصحیح جلال خالقی مطلق. نیویورک: Bibliotheca Persica ،ـ۱۳۶۹.

قاآنی شیرازی، میرزا حبیب­ا‌لله. دیوان حکیم قاآنی شیرازی. به­تصحیح ناصر هیری. تهران: گلشائی، ۱۳۶۳.

معزی، محمد، کلیات دیوان معزی. به­تصحیح ناصر هیری. تهران: مرزبان، ۱۳۸۸.

نصرالله منشی، ابوالمعالی. کلیله و دمنه. به­تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. تهران: ثالث، ۱۳۸۸.

نظامی گنجوی، جمال‌ الدین. لیلی و مجنون. به­کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره، ۱۳۷۶.

نظامی گنجوی، جمال‌الدین. مخزن‌السرار. به­کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره، ۱۳۷۶.

Berlin, B., and P. Kay. Basic Color Terms: Their Universality and Evolution. Berkley and Los Angeles: University of California Press, 1969.

Borgefors,  Gunilla. " The Scarcity of Universal Colour Names ". In ICPRAM, (2018): 496-502.

DOI: 10.5220/0006649004960502

Conlan, Francis. "Searching for the semantic boundaries of the Japanese colour term ‘ao’." Australian Review of Applied Linguistics 26, no .1 (2003): 71-86.

DOI: 10.5220/0006649004960502

Dodgson, Neil. “What is the “opposite” of “blue”? The language of colour wheels”. 2019.

https://doi.org/10.2352/j.percept.imaging.2019.2.1.010401

Hardin, Clyde L. “Basic color terms and basic color categories." Color vision perspectives from different disciplines  (1998): 207-217.

https://doi.org/10.26686/wgtn.12319349.v1

Nagasaki, S. " Iro no Nihonshi (The Japanese history of color) ". Tokyo Tankonosha Publishing Co 100, no:11(1977)222.

Regier, Terry; Paul Kay and Naveen Khetarpal. “Color naming reflects optimal partitions of color space ." Proceedings of the National Academy of Sciences , 104 (4), (2007): 1436-1441.

https://doi.org/10.1073/pnas.0610341104