تحلیل شواهد قرآنی حذف در کتاب سیبویه و تاثیر آن بر مفسران (مطالعه موردی: زجاج، زمخشری، طبرسی و فخر رازی)

زبان و ادبیات عربی

دوره 15، شماره 3 - شماره پیاپی 34، آذر 1402، صفحه 1-19   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jallv15.i3.2110-1079

نویسندگان

زهرا احمدلو¹؛ ابوالفضل رضایی^{* 2}؛ محمد إبراهیم خلیفه شوشتری³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

³استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی تهران، ایران

چکیده

سیبویه برای استحکام‌بخشی تحلیل­ها و وضع اصول نحوی از شواهد قرآنی بسیاری یاری گرفته است، ازاین‌رو پیداست که کتاب او اثری گران‌سنگ و مرجعی مهم در حوزۀ گرامر یا قواعد نحوی و شواهد قرآنی برشمرده می­شود. منابع تفسیری اصیل و موثق، به درک و تفسیر آیات قرآن کمک می­کند که در صورت بی‌توجهی به این نکته مفسر در ورطۀ تفسیر به رأی یا برداشت­های ناروا خواهد افتاد. در میان منابع مختلف تفسیر، منابع نحوی اهمیت بسزایی در فهم درست آیات الهی دارد، این امر می­تواند از ضرورت­های این پژوهش باشد. این جستار با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، به مطالعۀ تحلیل شواهد قرآنی در باب (حذف) در الکتاب و بیان تأثیر یافته­های نحوی سیبویه بر روی مفسرانی چون زجاج، زمخشری، طبرسی و فخرالدین رازی می­پردازد. اشاره به میزان پذیرش یافته­های نحوی سیبویه از شواهد قرآنی از جانب مفسران ازجمله اهداف این پژوهش است. بررسی‌های انجام‌شده، نشان می­دهد، تحلیل­های این دانشمند نحوی در بیشتر موارد از جانب مفسران مورد تأیید واقع شده است و تأثیرپذیری مفسران از این عالم نحوی بیشتر به‌صورت غیرمستقیم است که در اکثر موارد به‌واسطۀ زجاج، زمخشری، یا با نقل‌قول از خلیل و یا انتساب تحلیل به مکتب اهل بصره، دیدگاه سیبویه موردپذیرش قرارگرفته است و در برخی موارد تحلیل­های او با نقد تند به‌خصوص از جانب فخر رازی و یا با نقد ملایم مواجه شده است. نکتۀ دیگری که در تحلیل­های سیبویه قابل‌ذکر است، توجه او به قواعد نحوی و عناصر زبانی کلام اعم از لفظی و معنایی، در بررسی شواهد قرآنی است. از دیگر نتایج این مقاله اشاره به رویکرد عقل­گرایی در برخی از تحلیل­های سیبویه و چهار مفسر است که در بیشتر موارد به‌صورت پرسش و پاسخ می­باشد.

کلیدواژه‌ها

حذف؛ شواهد قرآنی؛ سیبویه؛ زجاج؛ زمخشری؛ طبرسی؛ فخرالدین رازی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

+1چکیده.pdf

مراجع

قرآن کریم

• ابن جنی، أبوالفتح عثمان.(2008). الخصائص. تحقیق: الشربینی شریدة. القاهرة:دار الحدیث.
• ابن الخشاب، عبدالله بن احمد.(1972). المرتجل فی شرح الجمل. الطبعة الثانیة. تحقیق: علی حیدر. دمشق.
• ابن مالک.(1420). شرح الکافیة الشافیة. الطبعة الاولی. تحقیق: عبدالمنعم هریدی. مرکز البحث العلمی و إحیاء التراث العلمی. مکة: دار المأمون ـ دمشق.
• ابن مکتوم القیسی، احمد بن عبدالقادر.(1949). الدّر اللقیط من البحر المحیط. الطبعة الاولی. مصر: مطبعة السعادة.
• ابن یعیش، علی بن یعیش موفق الدین.(1928). شرح المفصل. مصر: دار الطباعة المنیر.
• ابو حیان الاندلسی، محمد بن یوسف.(2007). تفسیر البحر المحیط. الطبعة الاولی. تحقیق: الشیخ عادل احمد عبد الموجود و الشیخ علی محمد معوض. لبنان. بیروت: دار الکتب العلمیة.
• خاطر، سلیمان یوسف.(2008). منهج سیبویه فی الإستشهاد بالقرآن الکریم و توجیه قراءآته و مآخذ بعض المحدثین علیه. الریاض: مکتبة الرشد.
• الخطیب، محمد الفتاح.(2006). ضوابط الفکر النحوی. تقدیم: عبدالراحجی. القاهرة: دار البصائر.
• دین محمدی، غلامرضا.(1389). مبانی زبان شناسی در جهان اسلام. تهران: دانشگاه امام صادق.
• الرازی، فخرالدین محمد بن عمر.(1981). التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب). الطبعة الاولی.ج 32. لبنان. بیروت: دار المکتبة العلمیة.
• روبینز،آر.اچ.(1991). تاریخ مختصر زبان شناسی. ترجمه­ی: علی محمد حق شناس. تهران: مرکز.
• الزجاج، أبی اسحاق ابراهیم بن السّری. (1988). معانی القرآن و إعرابه. شرح و تحققیق: عبدالجلیل عبده شلبی. بیروت: عالم الکتب.
• الزرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله بن بهادر. (1957). البرهان فی علوم القرآن. الطبعة الاولی. تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم .دار الحدیث.
• الزمخشری، جارالله أبی القاسم محمودبن عمر. (1998). الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. الطبعة الاولی. تحقیق و تعلیق: الشیخ عادل احمد عبد الموجود و الشیخ علی محمد معوض. الریاض: مکتبة العبیکان.
• .............................. (2004). المفصل فی علم العربیة. الطبعة الأولی. تحقیق: فخر صالح قدارة. عمان: دار عمار.
• سیبویه، أبی بشر عمرو بن عثمان بن قنبر.(1988). الکتاب. الطبعة الثانیة. تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون. القاهرة: مکتبة الخانجی.
• الصّاوی الجوینی، مصطفی.(1968). منهج الزمخشری فی التفسیر القرآن و بیان اعجازه .القاهرة: دار المعارف بمصر.

18. الطباطبایی، محمد حسین.(1973). المیزان فی التفسیر القرآن .الطبعة الثانیة. لبنان: بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.

• الطبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن.(2005). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. الطبعة الاولی. لبنان، بیروت: دار العلوم.
• طوسی، محمد بن نصیر الدین.(1980). تلخیص المحصل. تحقیق:عبدالله نورانی تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• عبدالرحمن، بهاءالدین عبدالوهاب.(2018). مفهوم الإتساع و ضوابطه فی علم النحو. دار النشر الألوکة.
• عبد اللطیف، محمد حماسه.(2000). النحو و الدلالة. الطبعة الاولی. بیروت: دار الشروق للنشر و التوزیع.
• عضیمه، محمد عبد الخالق.(1975). فهارس کتاب سیبویه و دراسة له. مصر: مطبعة السعادة.
• الغزالی، أبی حامد.(د.ت). مجموعة رسائل الإمام أبی حامد الغزالی. راجعة: إبراهیم أمین احمد. القاهرة: المکتبة التوفیفیة.
• الفراء البغوی، أبو محمد الحسین بن مسعود.(2002). معالم التنزیل فی التفسیر و التأویل. الطبعة الاولی. لبنان، بیروت: دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
• القوزی، عوض حمد.(1981). المصطلح النحوی نشأته و تطوره حتی أواخر القرن الثالث الهجری (للحصول علی درجة الماجستیر). المملکة العربیة السعودیة: عمادة شؤون المکتبات – جامعة الریاض.
• النجار، لطیفة.(2003). المنزلة المعنی فی نظریة النحو العربی. دبی: دار العالم العربی.
• حسینی، سید محمد باقر، خسروی، راضیه. (1389). تسهیل نحو در پرتو آموزش، مجله زبان و ادبیات عربی. دوره 2. شماره 3. صص1-26.Doi:10.22067/jall.v2i3.8966
• فسنقری، حجت الله، راضیه کارآمد.(1396). سبک شناسی دعای ابو حمزه ثمالی در دو لایه نحوی و بلاغی، مجله زبان و ادبیات عربی، دوره 8.شماره 17.صص173-200. Doi: 10.22067/jall.v8i17.57713