بازخوانی کهن الگوهای محراب گچی مسجد جامع تبریز، تحفه ای از عصر ایلخانی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 4، دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 110، شهریور 1402، صفحه 89-116   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.81664.1216

نویسندگان

الهام جعفری¹؛ حسن ستاری ساربانقلی^{* 2}؛ محمدرضا پاکدل فرد³

¹دانشجوی دکتری معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

²دانشیار گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.

³استادیار گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران

چکیده

شهر تبریز به­عنوان یکی از شهرهای مهم با بناها و آثار تاریخی ارزشمند در حفظ و تداوم غنای تاریخی و فرهنگی کشور تأثیر بسیار زیادی داشته و دارای کهن­الگوهای متعددی است. یکی از این بناها مسجد جامع تبریز است که دارای محرابی تاریخی با تزیینات ارزشمند متعلق به دورۀ ایلخانی است. این مقاله با بررسی نقوش و کتیبه‌های این اثر ارزشمند تاریخی، کهن­الگوهای موجود در آن را بازخوانی کرده و الگوهای مهم را استخراج کرده است تا ابزاری برای پیوند گروه­های اجتماعی آینده باشد. پس از مطالعه منابع کتابخانه‌ای و انجام فعالیت‌های میدانی به­ویژه عکاسی به­ روش توصیفی- تحلیلی، کهن­الگوهای مشاهده شده در تزیینات محراب را بر اساس دسته­بندی نگارندگان، از جنبه ظاهری، مفهومی و ... در 7 دستۀ کهن­الگوهای انسانی، طبیعی، موقعیتی، عددی، هندسی، کالبدی و حیوانی بررسی کرده و سپس  اطلاعات که در جداولی منظم ثبت شده­اند، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در کهن­الگوهای هندسی ماندالا و اسپیرال، تعداد نوع استفاده شده زیاد بوده و تعداد تکرار هر نوع غیرقابل­شمارش است. همچنین کهن­الگوی درخت و بهشت نیز با در نظر گرفتن نقوش گیاهی، در کل محراب به­صورت درهم تنیده و پیچیده وجود دارند.

کلیدواژه‌ها

کهن الگو؛ نمادشناسی؛ تزیینات؛ محراب؛ مسجد جامع تبریز؛ ‌ عصر ایلخانی

مراجع

ابن منظور، محمد بن مکرم بن علی. لسان­العرب. بیروت: دارصادر، 1414.

اسمعیلی سنگری، حسین و وحید ایلائی. «بازخوانی اسناد کتیبه­ای غیرمنقول در میراث جهانی مجموعه بازار تاریخی تبریز». فصلنامۀ پژوهش­های معماری اسلامی 2، ش. 4 (1393): 107-132.

براتی، ناصر و الهام کاکاوند. «کندوکاوی پدیدارشناسانه در راستای شناخت یک انگاره کهن در معماری ایرانی- اسلامی». باغ نظر، ش. 42 (1395): 18-5.

براتی، ناصر. «باغ و باغسازی در فرهنگ ایرانی و زبان  فارسی». مجلۀ باغ نظر، ش.2 (1383): 3-15.

بهار، مهرداد. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: انتشارات آگه، 1376.

بهمنی، پردیس. سیر تحول و تطور نقش و نماد در هنرهای سنتی ایران. با همکاری الیاس صفاران. تهران: دانشگاه پیام نور، 1389.

 بیلسکر، ریچارد. یونگ. ترجمۀ حسین پاینده. تهران: طرح نو، 1384.

 پالمر، مایکل. فروید، یونگ و دین. ترجمۀ محمد دهگانپور و غلامرضا محمدی. تهران: رشد، 1385.

پهلوان، چنگیز. فرهنگ­شناسی: گفتارهایی در زمینه فرهنگ و تمدن. بی­جا: شرکت نشر قطره، 1378.

پوپ، آرتور. معماری ایران. ترجمۀ غلامحسین صدری افشار. بی­جا: اختران، 1386.

پورخالقی چترودی، مه دخت و  فرزاد قائمی.«تحلیل نمادینگی آتش در اساطیر بر مبنای نظریه همترازی و رویکرد نقد اسطوره­ای (با تمرکز بر اساطیر ایران و شاهنامه فردوسی)». فصلنامۀ جستارهای نوین ادبی، دانشگاه فردوسی مشهد، ش.3 (1389): 95-118.

پیرانی، حمیده و نورالهدی احمدسلطانی. «شناسایی و معرفی الگوهای آرکی تایپی( کهن­الگویی) موجود در تخت سلیمان». کنفرانس بین المللی عمران، معماری و شهرسازی ایران معاصر، تهران، 1396.

پیرسن، کارول. بیداری قهرمان درون: دوازده کهن­الگوی یاریگر برای یافتن خویشتن و دگرگونی جهان درون. ترجمۀ فرناز فرود. تهران: نشر کلک آزادگان، 1394.

تبریزی، غلامرضا. نگرشی بر روانشناسی یونگ. مشهد: نشر جاودان خرد، 1396.

حاتم، غلامعلی. «نقش و نماد در سفالینه­های کهن ایران». فصلنامۀ هنر، ش. 28 (1374): 361-367.

حری، ابوالفضل. «کارکرد کهن­الگو‌ها در شعر کلاسیک و معاصر فارسی در پرتو رویکرد ساختاری به اشعار شاملو». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی 5، ش. 15 (1388): 1-17. 

دیبا، داراب. معماری معاصر ایران. تهران: نشرآبان، 1381.

سرانو، میگوئل. با یونگ و هسه. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: نشر بدیهه، 1376.

سرلو، خوان ادواردو. فرهنگ نمادها. ترجمۀ مهرانگیز اوحدی. تهران: نشر دستان، 1389.

سلطان زاده، حسین. تبریز خشتی استوار در معماری ایران. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1376.

شمیسا، سیروس. انواع ادبی. بی­جا: نشر میترا، 1383.

شوالیه، ژان و آلن  گربران. فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضائلی. تهران: انتشارات جیحون، جلد2-1، 1379؛ جلد3، 1382؛ جلد 4، 1385؛ ج5، 1387.

صابری، زهره. بررسی کهن­الگوها در داستان­های مولوی. استاد راهنما: یعقوب آژند و مهنوش مشیری. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا، 1393.

طباطبایی، محمدحسین. تفسیر المیزان. ترجمۀ محمد باقر موسوی. قم: نشر جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1378.

عباسلو، احسان. «نقد کهن­الگو گرایانه». کتاب ماه ادبیات، ش. 182 (1391): 85-90.

عمرانی، بهروز و حسین اسمعیلی سنگری. مساجد تاریخی آذربایجان شرقی. به سفارش سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان شرقی. تبریز: ستوده، 1386.

فرای، نورتروپ. رمز کل: کتاب مقدس و ادبیات. ترجمۀ صالح حسینی. تهران: نشر نیلوفر، 1379.

فوردهام، فریدا. مقدمه­ای بر روانشناسی یونگ. ترجمۀ مسعود میر بها. تهران: اشرفی، 1356.

کاسیرر، ارنست. فلسفه صورت­های سمبلیک. ترجمۀ یدالله موقن. تهران: بی­نا، 1378.

کوپر، جی سی. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد، 1379.

گلابچی، محمود و آیدا  زینالی فرید. معماری آرکی تایپی. تهران: نشر دانشگاه تهران، 1393.

مرتضوی، شهرناز. روانشناسی محیطی. تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1367.

مسکوب، شاهرخ. سوگ سیاوش. تهران: انتشارات خوارزمی، 1357.

مکی نژاد، مهدی؛ آیت اللهی، حبیب الله و محمد مهدی هراتی. «تناسب و ترکیب در کتیبه محراب مسجد جامع تبریز». هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، ش. 40 (1388): 81-88.

میرقادری، عاطفه سادات. نمادهای کهن­الگویی در مثنوی معنوی. پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، استاد راهنما: علیرضا فولادی، دانشکدۀ ادبیات و زبان­های خارجی، دانشگاه کاشان، 1392.

هیلن برند، روبرت. معماری اسلامی. ترجمۀ باقر آیت الله زاده شیرازی. تهران: انتشارات روزنه، 1391.

یونگ، کارل گوستاو. انسان و سمبل­هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران: جامی، 1383؛ انتشارات دیبا، 1387.

یونگ، کارل گوستاو. چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی، 1368.

یونگ، کارل گوستاو. مشکلات روانی انسان مدرن. ترجمۀ محمود بهفروزی. تهران: انتشارات دیبا، 1389.

Renaldo J. M., Wheelwright, J.B. “Archetype and Archetypal image”, in Jungian Literary Criticism, ed. Richard P. Sugg, Illinois: Northwestern University Press, 1992.

Ryan, R.E. The strong eye of shamanism: a journey into the caves of consciousness, Inner Traditions International, Canada, 1999.

Zeinali Farid, A. “Architecture Based on Archetype”. Design Principles and Practices: An International Journal, 5, no. 4 (2011): 405-432.