واکاوی تجربه و تفسیر کنشگران صنعت هواپیمایی از رقابت‌پذیری شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما)

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 4، دوره 20، شماره 3 - شماره پیاپی 45، مهر 1402، صفحه 121-149   

نوع مقاله: پژوهشی -مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2023.81879.1329

نویسندگان

مهدی نایه در¹؛ مسعود حاجی زاده میمندی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه، دانشگاه یزد، یزد، ایران

²دانشیار جامعه‌شناسی، دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما) یکی از باسابقه‌ترین خطوط هوایی جهانی، منطقه­ای و به‌تعبیری مادر صنعت هواپیمایی کشور است. بررسی روند فعالیت این شرکت هواپیمایی در شش دهه فعالیتش حاکی از روند نزولی آن در سهمش در بازار حمل‌ونقل هوایی کشور به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های رقابت‌پذیری خطوط هوایی است. علاوه‌بر استراتژی‌های کلی تجاری شرکت‌های هواپیمایی و عوامل اقتصادی، آنچه به‌طور درخورتوجهی توان رقابتی هما را در بازار حمل‌ونقل هوایی کاهش داده است، عوامل غیراقتصادی و واقعیت‌های اجتماعی است که از بیرون بر این بنگاه تحمیل شده و بر رقابت‌پذیری آن تأثیرگذار بوده است. این مقاله، در پی واکاوی تفسیر و فهم رقابت‌پذیری به‌عنوان هسته اصلی موفقیت یا شکست بنگاه‌های اقتصادی و همچنین شناسایی متغیرهای اجتماعی دخیل در رقابت‌پذیری خطوط هوایی از دیدگاه مدیران عالی و ارشد هما بود. مطالعه با رویکرد کیفی و به روش تحلیل مضمون (تحلیل تماتیک) انجام شد. داده‌ها از طریق مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با 23 نفر از مدیران پیشین و کنونی هما جمع‌آوری شد. برای دسته‌بندی مضامین از ابزار تجزیه و تحلیل PEST بهره گرفته شد. مضامین احصاء‌شده در چارچوب متغیرهای کلان محیطی سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فناروی عبارت‌اند از: مداخلات دولت، تحریم، ضعف نهاد تنظیم‌کننده، نگرش دولت به حمل‌ونقل هوایی، ساختار بازار، ویژگی‌های بنگاه، بحران صندوق بازنشستگی هما، نبود ثبات مدیریتی، تنگناهای مدیریت دولتی، تنوع ناوگان، ورود رقبا، نرخ ارز، نگرش‌های شهروندان، بُعد خانوار، اعتقادات و باورهای مذهبی و پرت‌شدگی از تحولات فناوری. همچنین یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد، در بین متغیرهای کلان محیطی، متغیرهای اجتماعی (بعد خانوار و اعتقادات و باورهای مذهبی) برای رقابت‌پذیری هما فرصت‌ساز هستند.
 

کلیدواژه‌ها

جامعه شناسی بنگاه؛ رقابت‌پذیری؛ تجزیه و تحلیل PEST؛ حمل‌ونقل هوایی؛ خطوط هوایی

مراجع

1. سازمان هواپیمایی کشوری. (1400). کتاب آماری حمل‌ونقل هوایی کشور. تهران.
2. سوئد برگ، ر. (1395). جامعه‌شناسی اقتصادی (ع. ا. سعیدی، مترجم). تهران: انتشارات تیسا.
3. عابدی جعفری، ح.، تسلیمی، م. س.، فقیهی، ا.، و شیخ‌زاده، م. (1390). تحلیل مضمون و شبکه مضامین روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی. فصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی، 5(2)، 151-198.
4. علی‌نژاد، م. (1397)، درآمدی بر جامعه‌شناسی اقتصادی. یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
5. کردبچه، ح.، و جعفرزاده، ا. (1392). تخمین اضافه هزینه­های عملیاتی شرکت هواپیمایی هما. فصلنامه مهندسی حمل‌ونقل، 4(4)، 389-406.
6. ملکی، م. ح.، رضایی، ر.، عادلی، ا. ع.، و رحیمیان اصل، م. م. (1402). ارائه چارچوب عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری شرکت‌های هواپیمایی. فصلنامه جاده، 31(2)، 283 -306.
7. مهرگان، م. ر.، اصغری‌زاده، ع.، و صفری، ح. (1392). مدل اندازه‌گیری رقابت‌پذیری بنگاه. تهران: مؤسسه کتاب مهربان نشر.

 

8. Casullo, L., Durand, A., & Cavassini, F. (2019). The 2018 indicators on the governance of sector regulators - Part of the product market regulation (PMR) survey. OECD Economics Department Working Papers, No. 1564
9. Davies, W. (2016). The limits of neoliberalism: Authority, sovereignty and the logic of competition. London: Sage.
10. D’Cruz, J., & Rugman, A. (1992). New concepts for Canadian competitiveness. Canada: Kodak.
11. Flanagan, R., Lu, W., Shen, L., & Jewell, C. (2007). Competitiveness in construction: A critical review of research. Construction Management and Economics, 25, 989-1000.
12. Hammer, M., & Champy, J. (1993). Re-engineering the corporation. New York: Harper Business.
13. Heshmati, A., & Kim, J. (2016). Efficiency and competitiveness of international airlines. Singapore: Springer Science & Business Media.
14. (1974). Annual report of the council. Retrieved from https://www.icao.int/assembly-archive/Session21/A.21.REP.9085.EN.pdf
15. Khadiza Rahman, Sumi Azad and Sabnam Mostari (2015). A competitive analysis of airline industry: A case study on Biman Bangladesh airlines. Journal of Business and Management, 17(4), 23-33.
16. Kim, T. H. T. (2023). The role of resources and capabilities in airline competitiveness and competitive position: The case of Vietjet Air. Proceedings of the International Conference on Emerging Challenges: Strategic Adaptation in The World of Uncertainties, DOI: 10.2991/978-94-6463-150-0-8.
17. Lu, W. (2006). A system for assessing and communicating contractor's competitiveness. Hong Kong: Polytechnic University.
18. Moreland, S., Alajaty, M., & Njoya, E. T. (2023). National competitive advantage perspective of global aviation hubs: The Middle East Big Three. Journal of Aerospace Technology and Management, 15(3), 1-17.
19. Natow, R. S. (2019). The use of triangulation in qualitative studies employing elite interviews. Qualitative Research, 20(3), 146879411983007.
20. Park, Y., Choi, J., & Zhang, A. (2009). Evaluating competitiveness of air cargo express services. Transportation Research Part E: Logistics and Transportation Review, 45, 321-334.
21. Porter, M. (1998). The microeconomics of economic development and the role of clusters. Retrieved from https:// bstatic.com/ data/bsuitewf/ db8399faec 7102b3bc90ea024965a85922617761.pdf
22. Stigler, G. (2008). Competition: The new palgrave dictionary of economics (2^nd). London: Palgrave Macmillan.
23. Vázquez, M. L.,  Hernández, J. H., Hernández, N. B., Alarcón Salvatierra, J. A., & Baryolo, O. G. (2018). A framework for PEST analysis based on fuzzy decision maps, Revista ESPACIOS, 39(16), 1-11.