سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و تأثیر آن بر قلمروی نفوذ این کشور در منطقه (2022-1991)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 11، دوره 21، شماره 3 - شماره پیاپی 44، مهر 1402، صفحه 299-333   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2023.83442.1302

نویسنده

حمید درج^*

دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل، دانشگاه گیلان،رشت،ایران

چکیده

این نوشتار در صدد است تا سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و تأثیر آن بر قلمروی نفوذ آنکارا در منطقه را بحث و بررسی کند. با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه در سال 2002 میلادی، سیاست خارجی آنکارا از سیاست تک‌بُعدی و غرب­گرایانه به سیاست خارجی چندبُعدی، عمل­گرا و منافع‌محور در محیط پیرامونی و جهانی تبدیل شد. توجه به مناطق پیرامونی و کشورهای همسایه به‌منظور افزایش نقش و جایگاه ترکیه در این مناطق ازجمله قفقاز جنوبی، یکی از ابعاد مهم سیاست خارجی مقامات ترک است. منطقه قفقاز از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 میلادی، تاکنون برای ترکیه اهمیت زیادی داشته است. منابع طبیعی سرشار منطقه و قرار گرفتن در چهار راه مناطق غنی نفت و گاز جهان، بی‌ثباتی سیاسی و تهدیدهای امنیتی دائمی، اشتراک‌های تاریخی و فرهنگی ترکیه با منطقه، شماری از دلایل حضور آنکارا در قفقاز جنوبی محسوب می‌شود. آنکارا با حضور گسترده در این منطقه استراتژیک در راستای تأمین منافع اقتصادی و امنیتی و همچنین ارتقای نفوذ و جایگاه منطقه‌ای گام برمی‌دارد؛ بنابراین پرسش اصلی پژوهش این است که سیاست خارجی ترکیه طی سال‌های 2022-1991 چه تأثیری بر نفوذ این کشور در قفقاز جنوبی داشته است؟ یافته­های پژوهش نشان می‌دهد، اهمیت ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی در سیاست خارجی ترکیه و پیوندهای تاریخی و فرهنگی این کشور با کشورهای منطقه، باعث نقش­آفرینی روزافزون ترکیه در معادلات انرژی منطقه و حضور فعال ترکیه در مناقشه قره­باغ شده است که این امر ضمن افزایش نفوذ و تقویت منافع منطقه­ای آنکارا در سال‌های 2022-1991، تأثیری مستقیم بر منافع و نفوذ منطقه­ای مسکو داشته است. برای تحلیل داده‌های پژوهش از روش تحلیلِ کیفی استفاده شد.

کلیدواژه‌ها

ترکیه؛ روسیه؛ قفقاز جنوبی؛ قره باغ؛ واقع‌گرایی

مراجع

1. آقابالازاده، ع. ا.، شریفی، ش.، و شریفان، م. ا. (1396). نقش اطلاعات راهبردی در حفظ توازن رزمی پدافند هوایی کشور ج. ا. ایران. فصلنامه راهبرد دفاعی، 15(59)، 94-65.
2. باباخانی‌لشکان، ل.، و کولایی، ا.، و عزتی، ع. (1396). کرنوپلیتیک مناسبات انرژی ایران و ترکیه پس از فروپاشی شوروی. فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای سیاسی، 2(6)، 161-139.
3. بزرگمهری، م.، و طباطبایی، س. م. (1396). بررسی تطبیقی سیاست خارجی ایران و ترکیه در قفقاز جنوبی از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی تا 2015. فصلنامه سیاست خارجی، 31(2)، 150-109.
4. بیات، ع. (1390). سیاست خارجی روسیه و ترکیه در قبال مناقشه قره‌باغ (چاپ اول). تهران: اندیشه نو.
5. بیگدلی، ع. ر. (1399). جمهوری اسلامی ایران و امنیت قفقاز جنوبی؛ مسئله قراباغ. مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی، بازیابی در 5 شهریور 1399، از https://ipis.ir/portal/newsview/608176
6. پیشگاهی‌فرد، ز.، و موسوی‌فرد، س. ر. (1388). تحلیل منافع قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در حوزه قفقاز جنوبی. دو فصلنامه پژوهش سیاست، 11(27)، 46-21.
7. ثریا، ج. (1389). همگرایی منطقه‌ای قفقاز جنوبی: موانع و چالش‌ها از منظر جمهوری اسلامی. فصلنامه مطالعات روابط بین‌الملل، 3(12)، 197-169.
8. رجبی، م.، و رجبی، ه. (1400). تهدیدات مناقشه قره باغ بر امنیت مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه علوم و فنون مرزی، 10(37)، 234-203.
9. رحیمی، ب.، ایزادی، ف.، سام­دلیری، ک.، ثناقربانی، ج.، رضایی بجستانی، م. ر.، و موسوی امیرآباد، ع. (1401). طرح راهبردی مقابله با نفوذ امنیتی-اطلاعاتی آمریکا در جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر آراء و اندیشه امام خامنه­ا­ی (مدظله). فصلنامه امنیت ملی، 12(43)، 66-33.
10. زمردی‌انباجی، ز.، و حاجی‌یوسفی، ا. م. (1400). ژئوپلیتیک انرژی و مداخله نظامی روسیه در سوریه. فصلنامه ژئوپلیتیک، 17(1)، 144-116.
11. زهرانی، م.، و فرجی لوحه‌سرا، ت. (1392). منابع بین‌المللی تداوم بحران قره‌باغ. فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، (83)، 134-107.
12. سادات­محسنی، ف.، خسروی، ع. ر.، و زیویار، ف. (1395). تأثیر تکنولوژی­های اطلاعاتی و ارتباطی بر گفتمان امنیتی نظام بین­الملل. فصلنامه رسانه و فرهنگ، 6(2)، 144-119.
13. شاملو، ر. (1400). معرفی عوامل ژئوپلیتیک طبیعی مؤثر بر راهبردهای دفاعی ج.ا.ایران در حوزۀ خلیج­فارس. فصلنامه راهبرد دفاعی، 19(73)، 99-69
14. شفایی، ا. (1388). تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر تحولات سیاسی منطقه قفقاز. فصلنامه علوم سیاسی، 12(48)، 180-155.
15. شفیعی، ا.، و صفری، ع. ک. (1391). شکل‌گیری جنگ سرد نوین در رقابت آمریکا و روسیه در منطقه قفقاز. فصلنامه تحقیقات سیاسی بین‌المللی، 4(12)، 229-185.
16. شیرتوماج، ا.، و بای، ع.، محمدزاده، ع.، و اشرفی، ا. (1399). ژئوپلیتیک و ژئوکالچر: اهداف سیاست خارجی دولت عدالت و توسعه ترکیه در قفقاز جنوبی. فصلنامه جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 3(1)، 346-330.
17. شیرخانی، م. ع.، و محمدشریفی، م. (1396). ژئوپلیتیک انرژی، روسیه و دیپلماسی خط لولة ترکیه. فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، 10(1)، 133-117.
18. صدیق، م. (1395). نگاه نظری به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه در منطقه اوراسیا. فصلنامه مطالعات سیاسی، 9(34)، 158-131.
19. صفوی، س. ح.، و فرهادی، ف. (1400). سیاست همسایگی: رهیافتی برای جمهوری اسلامی ایران در نظم منطقه­ای غرب آسیا. فصلنامه سیاست خارجی، 35(3)، 34-5.
20. عسکری، م. (1396). تبیین معمای امنیتی خاورمیانه و امکان همکاری امنیتی ایران و غرب در مبارزه با گروه­های سلفی-تکفیری. فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، 11(41)، 132-115.
21. عطایی، ف.، شکاری، ح.، و عزیزی، ح. ر. (1391). سیاست خارجی دولت «عدالت و توسعه» ترکیه در منطقه قفقاز جنوبی. فصلنامه راهبرد، 21(63)، 66-37.
22. فتحی، ف. (1399). بررسی و تحلیل بایسته‌های رئالیسم تهاجمی با نگاه تطبیقی نظریه نوواقع‌گرایی. فصـــلنامه بیــن‌المللـــی قــانــون یــار، 4(15)، 853-823.
23. فلاحت‌پیشه، ح.، شربتی، و.، و مظفری، م. م. (1394). سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی و منافع ایران و روسیه. فصلنامه پژوهش­های راهبردی سیاست، 4(12)، 60-37.
24. فلاحی، ا.، و وثوقی، س. (1399). جایگاه نوین ترکیه در ژئوپلیتیک خطوط لوله انرژی در قفقاز جنوبی و پیامدهای منطق‌های برای ایران. فصلنامه مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 10(35)، 86-60.
25. کاکایی، س.، و دهقانی فیروزآبادی، س. ج. (1400). سیاست ترکیه در مناقشۀ قره‌باغ. فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، 27(115)، 122-97.
26. گودرزی، م.، و معبودی­نژاد، ف. (1395). قدرت نرم ترکیه در آسیای مرکزی و قفقازجنوبی. فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، 22(93)، 158-123.
27. محمود اوغلی، ر.، ابراهیمی، م.، و فتاحی اردکانی، ح. (1401). جنگ دوم قره‌باغ (2020): علل، زمینه‌ها و پیامدها. فصلنامه سیاست دفاعی، 31(119)، 103-68.
28. محمودی­کیا، م. (1402). منافع ملی و راهبرد مقاومت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران؛ رویکردی تقابلی یا هم­افزا؟ دوفصلنامه دانش سیاسی، 19(37)، 256-239.
29. موثقی، ا.، و علیزاده، ش. (1393). سیاست خارجی توسعه‌گرای ترکیه در دوره حزب عدالت و توسعه: مورد قفقاز. فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، 7(2)، 393-375.
30. نورمحمدی، م.، و شربتی، و. (1393). ضرورت‌ها و عوامل مؤثر بر اتحادها در قفقاز جنوبی. فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، 20(87)، 148-125.
31. ولیقلی‌زاده، ع. (1395). تبیین عوامل مؤثر در شکل‌گیری الگوهای مختلف رفتاری در بحران قره‌باغ. فصلنامه ژئوپلیتیک، 12(3)، 120-85.
32. یزدانی، ع.، و خیری، م. (1396). رویکرد سیاست خارجی ترکیه در منطقه قفقاز با تأکید بر جمهوری آذربایجان. فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، 23(98)، 152-127.
33. یوسفی، م.، حاجی­مینه، ر.، و دهشیری، م. ر. (1401). تبیین روابط ترکیه، قطر و عربستان سعودی از دیدگاه سازه­انگاری اجتماعی از 2011 تا 2020 (با تأملی بر نقش رسانه). پژوهشنامه رسانه بین‌الملل، 7(1)، 207-185.

 

34. Avdaliani, E. (2022). New world order and small regions: The case of South Caucasus. Palgrave Macmillan.
35. Bulent, A., & Akpinar, P. (2011). The relations between Turkey and the Perceptions, 16(3), 53-68
36. De Waal, T. (2010). Armenia and Turkey: Bridging the gap. Washington D.C.: Carnegie Endowment for International Peace.
37. Gultekin Punsmann, B. (2013). Paving the way for Turkish- Armenian reconciliation: A personal account. Retrieved from http://www.tabdc.org/ paving-the-way-for-turkish-armenian-reconciliation-a-personal-account/
38. Gurt, M. (2014). Turkmenistan inks deal with Turkey to supply gas to TANAP pipeline. Retrieved from https://www.reuters.com/article/turkmenistan turkey- tanap/ turkmenistan-inks- deal- with- turkey to- supply- gas-to-tanap-pipeline- idUSL6N0SX2QK20141107
39. Hayrapetyan, L. (2022). The Nagorno-Karabakh war of 2020 and the change of the regional status quo. Uniwersytet Adama Mickiewicza, 5(1), 83-97.
40. Hedenskog, J., & Korkmaz, K. (2016). The interests of Russia and Turkey in the Nagorno-Karabakh conflict. RUFS Briefing, No.35, May, Retrieved from https://www.foi.se/download/18.1b4084ea 15549d027d14b79/ 1466509555042/RUFS+Briefing+No.+35+.pdf
41. Iskandaryan, (2019). Armenia–Russia relations: The revolution and the map. Yerevan: Caucasus Institute.
42. Iskandaryan, N., Minasyan, S., & Kisin, Y. (2008). Caucasus neighbourhood: Turkey and the South Caucasus. Yerevan: The Caucasus Institute.
43. Kamrava, M. (2017). The great game in West Asia: Iran, Turkey and the South Caucasus. Oxford: Oxford University Press.
44. Kirisci, K., & Kaptanoglu, N. (2011). The politics of trade and Turkish foreign policy. Middle Eastern Studies, 47(5), 705-724
45. Kose, G., & wakizaka, K. (2022). The historical dynamics of the second karabakh war and the shift in turkey’s policy: the effects of the Syrian civil war. Journal of Karadeniz Arastırmaları, 11(74), 311-327.
46. Mankoff, J. (March 10, 2022). Turkey’s balancing act on Ukraine is becoming more precarious. foreign policy, Retrieved from https://foreignpolicy.com/ 2022/03/10/turkey-ukraine-russia-war-nato-erdogan/
47. Mehdiyev, M. (February 26, 2015). Turkey seeks to strengthen ties with Azerbaijan. Retrieved from http://www.azernews.az/ azerbaijan/78276.html
48. Nazemroaya, D., & Halliday, D. J. (2012). The Globalization of NATO. Clarity Press, INC.
49. Sabadus, A. (May 18, 2015). Turkey: Dispelling unhelpful myths. Retrieved from http://www.naturalgaseurope.com/turkey-dispelling-unhelpful-myths-23750
50. Socor, V. (2012). Aliyev, Erdoğan sign intergovernmental agreement on Trans-Anatolian gas pipeline to Europe. Journal of Eurasia Daily Monitor, 9(122), 32- 48
51. Tazzariani, F. (June 2006). A Synergy for Black Sea cooperation: Guidelines for an EU initiative. Centre for European Policy Studies, 105, 1-62.
52. TRT Haber. (November 10, 2020). Azerbaycan'ın Karabağ zaferi: İşte anlaşmanın maddeleri. Retrieved from https://www.trthaber.com/haber/ dunya/azerbaycanin-karabag-zaferi-iste-anlasmanin-maddeleri-529782.html
53. Turkish Daily News. (September 1, 2008). Turkey cannot afford disruption in ties with Russia, says Erdogan. Retrieved from http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=turkey-cannot-afford-disruptionin-ties-with-russia-sayserdogan-2008–09–01
54. Tuysuzoglu, G. (2014). Strategic depth: A Neo-Ottomanist interpretation of Turkish eurasianism. Mediterranean Quarterly, 25(2), 85-104
55. Vatankhah, Z., & Navazeni, B. (2021). Turkey's approach to the Nagorno-Karabakh crisis (2003-2020). The Quarterly Journal of Political Studies of Islamic World, 9(36), 19-39
56. Voskanyan, H. (2022). Regional competition on the Nagorno-Karabakh conflict. The Journal of Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 6(1), 145-160
57. Winrow, G. M. (2017). Turkey’s energy policy in the Middle East and South Caucasus. Journal of Russia and Eurasia Programme, 7(14), 97-117
58. Yilmaz, M., & Ozdem Erturk, (2017). A contrastive corpus-based analysis of the use of reporting verbs by native and non-native ELT researchers. Novitas-ROYAL (Research on Youth and Language), 11(2), 112-127.