تبیین تخلفات رایانه‌ای دانشجویان: کاربست تجربی نظریه انتخاب عقلانی

علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

مقاله 10، دوره 20، شماره 4 - شماره پیاپی 46، دی 1402، صفحه 299-342   

نوع مقاله: پژوهشی -مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/social.2024.85184.1442

نویسندگان

اکبر علیوردی نیا^{* 1}؛ نادر رازقی²؛ اسماعیل نظری³؛ داریوش قهرمانیان⁴

¹استاد جامعه‌شناسی، دانشگاه مازندران،بابلسر،ایران

²دانشیار جامعه شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر،ایران

³کارشناس ارشد پژوهش اجتماعی، دانشگاه مازندران،بابلسر،ایران

⁴دانشجوی دکتری جامعه شناسی، دانشگاه مازندران، بابلسر،ایران

چکیده

اینترنت و فناوری رایانه منبع بسیار مهم و گسترده‌ای است که تاثیر زیادی بر زندگی شخصی و حرفه‌ای افراد دارد. با توجه به افزایش شمار کاربران و نگرانی‌های فزاینده‌ای که در ارتباط با فناوری رایانه وجود دارد (مانند کلاهبرداری، آزار و اذیت، هک کردن، انتقال ویروس، دسترسی غیر مجاز به اطلاعات دیگران)، بررسی این مساله مهم است که میزان شیوع این رفتارها در میان کاربران به چه اندازه است و چرا افراد درگیر تخلفات مرتبط با رایانه می‌شوند. پژوهش حاضر با استفاده از نظریه انتخاب عقلانی درصدد بررسی تخلفات رایانه‌ای در میان دانشجویان دانشگاه مازندران است. روش پژوهش، پیمایشی و ابزار گردآوری داده‌ها نیز پرسشنامه می‌باشد. جمعیت تحقیق شامل تمامی دانشجویان دانشگاه مازندران است که 400 نفر به ‌صورت نمونه‌گیری طبقه‌بندی متناسب با حجم انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. یافته‌های توصیفی تحقیق نشان می دهد که بیشترین میزان ارتکاب تخلفات رایانه‌ای به ترتیب برای بعد فرهنگی، جعل هویت و در نهایت علیه داده و سیستم می‌باشد. بیشترین تخلف صورت‌ گرفته در بعد فرهنگی مربوط به " دیدن فیلم و یا تصاویر غیراخلاقی"  است. نتایج حاصل از تحلیل رگرسیون نیز نشان داد که، متغیرهای خودکنترلی، نیاز منفعت گرایانه، مجازات غیررسمی، باور، لذت ادراکی و هیجان، سرمایه‌گذاری و پیوستگی توانسته‌اند 32/0 درصد از تغییرات مربوط به تخلفات رایانه‌ای در میان دانشجویان دانشگاه مازندران را تبیین کنند. پیشگیری از وقوع جرم بر اساس نظریه انتخاب عقلانی، بر پایه کاهش فرصت‌ها و جذابیت جرایم خاص است و مجرمان دارای انگیزه به تنهایی برای ارتکاب جرم کافی نیست، بلکه بایستی یک سری فرصت‌ها نیز مهیا باشند. در این صورت است که مجرمان منافع حاصل از جرم را سهل‌الوصول و سودمند دیده و مرتکب جرم می‌شوند.
 

کلیدواژه‌ها

انتخاب عقلانی؛ لذت ادراکی و هیجان؛ تخلفات رایانه‌ای؛ فناوری رایانه

مراجع

1. ابراهیم‌پور، ا. (1400). مروری بر جرائم رایانه‌ای و تبیین ماهیت تاریخی و تقنینی آن. قضاوت، 21(107)، 157-179.
2. امیریان، ا.، مالمیر، م.، و حیدری، م. (1400). تحلیل قانون جرایم رایانه‌ای در بستر جرم‌شناسی نظری. مجله علوم خبری، 1(37)، 224-199.
3. براتی، ع. (1401). بررسی جرم کلاه‌برداری رایانه‌ای در نظام حقوقی ایران و انگلستان. مجله قانون‌یار، 6(22)، 21-32.
4. بهره‌مند، ح.، و داوودی، ذ. (1397)، پیشگیری اجتماعی از جرایم امنیتی سایبری. مطالعات حقوق کیفری و جرم‌شناسی، 1(48)، 46-27.
5. حسینی‌نثار، م.، و فیوضات، آ. (1390). نظریه‌های انحرافات اجتماعی. تهران: انتشارات پژواک.
6. دالوند، س.، و حاجی ده ‌آبادی، م. (1395). بررسی جرم‌شناختی جرایم رایانه‌ای در کشور ایران. مقاله ارائه شده در اولین همایش ملی آینده پژوهی، علوم انسانی و امنیت اجتماعی، خرم آباد.
7. دیلمی معزی، ن.، اسماعیلی، م.، و حاجی‌تبار، ح. (1400). راهکارهای تقویت سیاست جنایی مشارکتی ایران در جرایم رایانه‌ای در پرتو رویه اتحادیه اروپا. ماهنامه علمی جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 5(2)، 509-457.
8. ذوالفقاری، س.، و توانگر، ع. (1398). سیاست تقنینی جمهوری اسلامی ایران در زمینه جرایم رایانه‌ای. مجله مطالعات حقوقی بین‌الملل، 19(1)، 163-198.
9. سایت پژوهشکده آمار. (1399). https://srtc.ac.ir
10. سایت پلیس فتا. (1399). https://cyberpolice.ir
11. صفدری، ا.، و بابائی‌پور، ه. (1401). نگاهی حقوقی به پیدایش جرایم رایانه‌ای. دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، 5(54)، 1-8.
12. علیوردی نیا، ا.، و قهرمانیان، د. (1395). مطالعه جامعه‌شناختی رفتارهای انحرافی دانشجویان: کاربست تجربی نظریه انتخاب عقلانی. جامعه‌شناسی نهادهای اجتماعی، 3(8)، 42-9.
13. علیوردی نیا، ا.، ملک‌دار، ا.، و حسنی، م. (1393). تخلفات رایانه‌ای در میان دانشجویان دانشگاه مازندران: آزمون تجربی نظریه یادگیری اجتماعی ایکرز. مجله جامعه شناسی ایران، 15(2)، 56-24.
14. علیوردی‌نیا، ا.، و انواری، ا. (1394). جرایم سایبری در ایران، مصادق جرایم سایبری و راهکارهای مقابله با آن. مقاله ارائه‌شده در کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی، تهران: مرکز همایش‌های بین‌المللی صدا و سیما.
15. علیورد‌ی‌نیا، ا.، و میرزایی، س. (1395). تبیین نگرش دانشجویان نسبت به مصرف الکل از دیدگاه نظریه انتخاب عقلانی. مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 5(4)، 539-511.
16. علیوردی‌نیا، ا.، قربانعلی، ا.، و صالح نژاد، ص. (1390). بررسی جامعه‌شناختی تاثیر انتخاب‌های عقلانی بر رفتارهای انحرافی: مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه ارومیه. بررسی مسائل اجتماعی ایران، ١(56)، 168-143.
17. محمدی برزگر، ج. (1399). موانع و راهکارهای پیشگیری انتظامی از جرایم هرزه‌نگاری در فضای سایبر. انتظام اجتماعی، 12(4)، 164-141.
18. میر خلیلی، م. (1388). پیشگیری وضعی از بزهکاری با نگاهی به سیاست جنایی اسلام. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
19. ویلیامز، ف.، و مک‌شین، م. (1393). نظریه‌های جرم‌شناسی (ح. ملک‌محمدی، مترجم). تهران: نشر میزان.

 

20. Abdulai, M. A. (2020). Examining the effect of victimization experience on fear of cybercrime: University students' experience of credit/debit card fraud. International Journal of Cyber Criminology, 14(1), 157-174.
21. Agnew, R. (1990). The origins of delinquent events: An examination of offender accounts. Journal of Research in Crime and Delinquency,27(3), 267-294.
22. Akers, R. L. (1990). Rational choice, deterrence, and social learning theory in criminology: The path not taken. The Journal of Criminal Law and Criminology, 81(3), 653-676.
23. Aliverdinia, A., & Pridemore, W. A. (2007). A first glimpse at narcotics offenders in an Islamic Republic a test of an integrated model of drug involvement among a sample of men incarcerated for drug offenses in Iran. International Criminal Justice Review, 17(1), 27-44.
24. Baker, D. (2015). Mass higher education and the super research university. International Higher Education, 1(49).9-11.
25. Bohm, R. M., & Vogel, B. (2010). A primer on crime and delinquency theory. Cengage Learning.
26. Broadhurst, R., Skinner, K., Sifniotis, N., Matamoros-Macias, B., & Ipsen, Y. (2019). Phishing and Cybercrime Risks in a University Student Community. International Journal of Cyber security Intelligence and Cybercrime, 2(1), 4-23.
27. Cherry, A. (1993). Combining cluster and discriminant analysis to develop a social bond topology of runaway youth. Journal of Research on Social Work Practice, 3(2), 175-190.
28. Choi, K. S. (2008). Computer crime victimization and integrated theory: An empirical assessment. International Journal of Cyber Criminology, 2(1), 308-333.
29. Christo, G., & Franey, C. (1995). Drug users' spiritual beliefs, locus of control and the disease concept in relation to Narcotics Anonymous attendance and six-month outcomes. Journal of Drug and Alcohol Dependence, 38(1), 51-56.
30. Clarke, R. V. G., & Felson, M. (Eds.). (1993). Routine activity and rational choice(Vol. 5). Transaction Publishers.
31. Cornish, D. B., & Clarke, R. V. (2003). Opportunities, precipitators and criminal decisions: A reply to Wortley's critique of situational crime prevention. Crime Prevention Studies, (16), 41-96.
32. Donner, C. M., Jennings, W. G., & Banfield, J. (2015). The general nature of online and off-line offending among college students. Social Science Computer Review, 33(6), 663-679.‏
33. Dornbusch, S. M., Erickson, K. G., Laird, J., & Wong, C. A. (2001). The relation of family and school attachment to adolescent deviance in diverse groups and communities. Journal of Adolescent Research, 16(4), 396-422.
34. Felson, M., & Clarke, R. V. G. (1998). Opportunity makes the thief: Practical theory for crime prevention(Vol. 98). London: Home Office, Policing and Reducing Crime Unit, Research, Development and Statistics Director.    
35. Grasmick, H. G., Tittle, C. R., Bursik, R. J., & Arneklev, B. J. (1993). Testing the core empirical implications of Gottfredson and Hirschi's general theory of crime. Journal of Research in Crime and Delinquency, 30(1), 5-29.
36. Guerette, R. T., & Santana, S. A. (2010). Explaining victim self-protective behavior effects on crime incident outcomes: A test of opportunity theory. Crime & Delinquency, 56(2), 198-226.
37. Higgins, G. E, Marcum. D, Freiburger, T. L & Ricketts, M. L. (2012). Examining the role of peer influence and self-control on downloading Deviant Behavior, 33(5), 412-423.
38. Higgins, G. E., Wolfe, S. E., & Marcum, C. D. (2008). Digital piracy and neutralization: A trajectory analysis from short-term longitudinal data. International Journal of Cyber Criminology, 2(2), 324-336.
39. , J., Bossler, M., & May, C. (2010). Low self-control, deviant peer associations and juvenile cyber deviance. American Journal of Criminal Justice, 3, 378-395.
40. Kong, J., & Lim, J. (2012). The longitudinal influence of parent–child relationships and depression on cyber delinquency in South Korean adolescents: A latent growth curve model. Children and Youth Services Review, 34, 908–913.
41. Krohn, M. D., Lizotte, A. J., & Hall, G. P. (Eds.). (2010). Handbook on crime and deviance. Cham: Springer Science & Business Media.
42. Li, H., Luo, X. R., Zhang, J., & Sarathy, R. (2018). Self-control, organizational context, and rational choice in Internet abuses at work. Information & Management, 55(3), 358-367.‏
43. Li, H., Zhang, J., & Sarathy, R. (2010). Understanding compliance with internet use policy from the perspective of rational choice theory. Decision Support Systems, 48(4), 635-645.
44. Matsueda, R. L., Kreager, D. A., & Huizinga, D. (2006). Deterring delinquents: A rational choice model of theft and violence. American Sociological Review, 71(1), 95-122.
45. Mehlkop, G., & Graeff, P. (2010). Modelling a rational choice theory of criminal action: Subjective expected utilities, norms, and interactions. Rationality and Society, 22(2), 189-222.
46. Nagin, D. S., & Paternoster, R. (1993). Enduring individual differences and rational choice theories of crime. Law and Society Review, (27), 467-496.
47. Özbay, Ö., & Özcan, Y. Z. (2006). A test of Hirschi’s social bonding theory juvenile delinquency in the high schools of Ankara, Turkey.International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 50(6), 711-726.
48. Paternoster, R. (1989). Decisions to participate in and desist from four types of common delinquency: Deterrence and the rational choice perspective. Law and Society Review, 23(4), 7-40.
49. Paternoster, R., & Simpson, S. (1996). Sanction threats and appeals to morality: Testing a rational choice model of corporate crime. Law and Society Review, 549-583.
50. Seipel, C., & Eifler, S. (2008). Opportunities, rational choice, and self-control: On the interaction of person and situation in a general theory of crime. Crime & Delinquency, 56(2), 167-197.
51. Shechory, M., & Laufer, A. (2008). Social control theory and the connection with ideological offenders among Israeli youth during the Gaza Disengagement Period. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 52(4), 454-473.
52. Shoemaker, D. J. (2009). Theories of delinquency: An examination of explanations of delinquent behavior. Oxford: Oxford University Press.
53. Smith, R. G. (2010). Identity theft and fraud. In Handbook of Internet crime (pp. 273-301). Willan Publishing.
54. Sung, H. E., & Richter, L. (2007). Rational choice and environmental deterrence in the retention of mandated drug abuse treatment clients. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 51(6), 686702.
55. Tittle, C. (2000). Theoretical developments in criminology. Criminal Justice, 1, 51-101.
56. Tittle, C. R., Ward, D. A., & Grasmick, H. G. (2003). Self-control and crime/deviance: Cognitive vs. behavioral measures. Journal of Quantitative Criminology, 19(4), 333-365.
57. Vito, G. F., Maahs, J. R., & Holmes, R. M. (2005). Criminology: Theory, Research, and Policy. Jones & Bartlett Learning.
58. Walsh, A., & Hemmens, C. (2010). Introduction to criminology: A text/reader. Sage.
59. Wilsem, J. V. (2013). Hacking and harassment—Do they have something in common? Comparing risk factors for online victimization. Journal of Contemporary Criminal Justice, 29(4), 437-453.
60. Wordu, H., Uche, C., & Wali, C.B. (2022). Influence of computer-related crimes on adolescent delinquency among secondary school students in Obio-Akpor local government area rivers State. International Journal of Contemporary Academic Research, 3(1), 52-64.