طبــیــعـت کــلی و قــوای آن در آثار ناصرخسرو

جستارهای نوین ادبی

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 224، مرداد 1403، صفحه 25-1   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.84306.1500

نویسنده

مریم کسائی^*

دانش‌آموختۀ دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

چکیده

در تفکر جهان‌شناسانۀ ناصرخسرو، طبیعت کلی با شش قوّۀ هیولی، صورت، زمان، مکان، حرکت و سکون جایگاه ویژه‌ای در مراتب هستی و پیوند جهان روحانی و جسمانی دارد. جوهری لطیف است که حرکت عالم جسمانی و اشراف بر جهان هیولانی از طریق آن ممکن می‌شود و حافظ موجودات و صورت‌هاست. قوای طبیعت کلی نقشی اساسی در قوام جهان بازی می‌کنند؛ عالم جسمانی حاصلِ ترکیب صورت با هیولی به‌عنوان جوهری ابداعی، متجزی، معقول و منفعل است. زمان نیز ابزار به فعلیت رساندن قوت‌های موجودات است. مکان هم حدی است که اشیاء و اجسام را در بر می‌گیرد. حرکت در معنی مطلقِ تغییر بر جسم عارض می‌شود و کون و فساد، زیادت و نقصان و تغییر و استحاله مهم‌ترین انواع آنند که به‌صورت جوهری، کمّی و کیفی پدید می‌آیند. تحلیل طبیعت کلی و قوای آن از دیدگاه ناصرخسرو که بیشتر در آثار منثور و کمتر در دیوان به آن پرداخته، زمینۀ فهم بهتر نگاه او به آفرینش جهان را فراهم می‌کند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد ریشۀ بسیاری از باورهای ناصرخسرو در این زمینه، به اندیشه‌های فیلسوفان یونانی به‌ویژه ارسطو و به‌تبع آن اندیشه‌های متفکران اسماعیلی بازمی‌گردد.

کلیدواژه‌ها

آثار ناصرخسرو؛ طبیعت کلی؛ هیولا و صورت؛ زمان و مکان؛ حرکت و سکون

مراجع

ابن‌سینا، ح. (1383 الف). الهیات دانشنامۀ علائی، (تصحیح م، معین)، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه بوعلی سینا.

ابن‌سینا، ح. (1383 ب). طبیعیات دانشنامۀ علائی. (تصحیح س، م، مشکوه)، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دانشگاه بوعلی سینا.

ابن‌سینا، ح. (1957 م). الاشارات و تنبیهات مع شرح نصیرالدّین طوسی. القسم الثانی. (تحقیق س، دنیا)، دارالمعارف.

ابن‌سینا، ح. (بی‌تا). کتاب النّجات. (نقحهُ و قدّم لهُ م، فخری)، دارالافاق الجدیدۀ.

ابوحاتم رازی. (1354). اعلامُ النّبوه. (تصحیح ص، الصّاوی و غ، اعوانی)، انجمن شاهنشاهی فلسفۀ ایران.

ابویعقوب السّجستانی، ا. (2011 م). المقالید الملکوتیۀ. (حققّه و قدّم له ا، قربان و ح، پوناوالا)، دارالغرب الإسلامی.

اذکایی، پ. (1384). حکیم رازی، طرح نو.

ارسطو. (1377). در کَون و فساد. (ا، سعادت، مترجم)، مرکز نشر دانشگاهی.

ارسطو. (1389 الف). سماع طبیعی (فیزیک). (م، ح، لطفی، مترجم)، طرح نو.

ارسطو. (1389 ب). مابعدالطبیعه (متافیزیک). (م، ح، لطفی، مترجم)، طرح نو.

الجرجانی، ع. (2003 م). کتاب التعریفات، دار أحیاء التراث العربی.

الکندی، أ. (1978 م). رسائل الفلسفیۀ. (تحقیق و تعلیق م، ع، أبورَیده). مطبعه الحسان.

ایونس، و. (1381). اساطیر هند. (ب، فرخی، مترجم)، اساطیر.

بریه، ا. (1374). تاریخ فلسفه. (ع، م، داوودی، مترجم)، مرکز نشر دانشگاهی.

حمیدالدین الکرمانی، ا. (1960 م). کتاب الرّیاض. (تحقیق و تقدیم ع، تامر)، دارالثقافۀ.

حمیدالدین الکرمانی، ا. (1967 م). راحۀ‌العقل. (تقدیم و تحقیق م، غالب)، دارالاندلس.

راسل، ب. (1351). تاریخ فلسفۀ غرب. (ن، دریابندری، مترجم)، کتاب‌های جیبی با همکاری فرانکلین.

رجبی، م. (1384). «زندگی و اندیشه‌های ناصرخسرو». در مجموعه مقالات اسماعیلیه. مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

رسائل اخوان‌الصفا. (1305). القسم‌الثانی. (به سرمایۀ نورالدین بن جیواخان)، نخبه‌الاخبار.

رسائل اخوان‌الصفا. (1928 م). الجزء الثالث. (عنی بتصحیحه خ، الزرکلی)، المطبعۀ العربیۀ.

زنر، آ. س. (1392). زروان یا معمای زرتشتی‌گری. (ت، قادری، مترجم)، امیرکبیر

ژیران. ف.، دلاپورت. ل.، و لاکوئه. گ. (1384). اساطیر آشور و بابل. (ا، اسماعیل‌پور، مترجم)، کاروان.

ساندرز، ن. ک. (1382). بهشت و دوزخ در اساطیر بین‌النهرین. (ا، اسماعیل‌پور، مترجم)، کاروان.

سجادی، س. ج. (1361). فرهنگ علوم عقلی، انجمن حکمت و فلسفۀ ایران.

عرب‌زاده، ن. (1398). جهان اندیشۀ ناصرخسرو. (نویسه‌گردانی خ، ناظری)، هران: آروَن.

غالب، م. (1982 م). مفاتیح المعرفۀ، مؤسّسه عزّالدّین.

فارابی، م. (1381). احصاءالعلوم. (ح، خدیوجم، مترجم)، علمی و فرهنگی.

فتحی فتح، ذ. (1392). «زمانه و خویشکاری آن در شعر ناصرخسرو قبادیانی». کاوش‌نامه، سال 14، شمارۀ 26: 257 ـ 278.

فرنبغ‌دادگی. (1390). بندهش. (گزارنده: م، بهار)، توس.

فلوطین. (1389). دورۀ آثار. (م، ح، لطفی)، خوارزمی.

کاپلستون، ف. چ. (1380). تاریخ فلسفه. ج 1. (س.ج، مجتبوی، مترجم)، انتشارات سروش و علمی فرهنگی.

کریستی، آ. (1384). اساطیر چین. (ب، فرّخی، مترجم)، اساطیر.

کسائی، م.، ذبیحی، رحمان.، و جهانی، م.ت. (1401). «بررسی و تحلیل اندیشه‌های جهان‌شناسانه در آثار ناصرخسرو». متن‌شناسی ادب فارسی. شمارۀ 2 (پیاپی 56): 55 ـ 70.

گُردر، ی. (1383). دنیای سوفی. (ح، کامشاد، مترجم)، نیلوفر.

گمپرتس، ت. (1375). متفکران یونانی. (م. ح، لطفی، مترجم)، خوارزمی.

مجمل‌الحکمه. (1387). (به کوشش م، ت، دانش‌پژوه و ا، افشار)، پژوهشگاه علوم انسانی.

ناصرخسرو، ا. (1365)، دیوان. (تصحیح م، مینوی و م، محقق)، دانشگاه تهران.

ناصرخسرو، ا. (1384 الف). زادالمسافر. (تصحیح س، ا، عمادی حائری)، میراث مکتوب.

ناصرخسرو، ا. (1384 ب). خوان‌الاخوان. (تصحیح و تحشیۀ ع، قویم)، اساطیر.

ناصرخسرو، ا. (1363). جامع‌الحکمتین. (تصحیح ه، کربن و م، معین)، طهوری.

ناصرخسرو، ا. (1380). گشایش و رهایش. (تصحیح و مقدمۀ س، نفیسی)، اساطیر.

ناصرخسرو، ا. (1373). سفرنامه. (با حواشی و تعلیقات م، دبیرسیاقی)، زوّار.

هدایت‌افزا، م،. و رضایی ره، م، ج. (1396). «سیر تطورات اصطلاح هیولای اولی در آثار اندیشمندان مسلمان». تاریخ فلسفه. شمارۀ 3: 55 ـ 78.