هستی‌شناسی ماده نخستین بر مبنای وجود سیال، التفات معرفت-شناسانه و برخی پیامدهای آن

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 114، خرداد 1404، صفحه 253-276   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2025.88187.1339

نویسنده

بهزاد پروازمنش^*

دانش آموخته دکتری فلسفه گرایش حکمت متعالیه دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

ویژگی­هایی که مشهور فیلسوفان­ برای موجودات مجرد بر پایه ماده نخستین مشائی بیان کرده­اند با برخی از احکام فلسفی و دینی مجردات ناسازگار است. به نظر می­رسد خاستگاه این امر، تفسیر انضمامی یا اتحادی از ماده نخستین است. رویکرد این پژوهش در حل این مسئله بازشناسی ماده نخستین در ارتباط با وجود سیال، در قالب ماده تحلیلی و پیگیری بازتاب­های آن در بحث ماده و قوه است. در این زمینه و با رویکردی بینارشته­ای ابتدا تبیین دو دیدگاه قابل­توجه از سوی نوصدرائیان معاصر بیان می­شود. این دیدگاه­ها بر وجود سیال و حرکت جوهری مبتنی است. در مرحله بعد ابتدا این مواضع نقد می­گردد و پس از آن با التفاتی معرفت­شناسانه، تبیین جامع­تر و جدیدتری از جایگاه ماده به دست داده می­شود. جایگزینی ماده انضمامی و اتحادی با ماده تحلیلی در تبیین مفاهیم «مجرد»‌ و «مادی» با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین دقیق­تر و توسعه بیشتر گستره حرکت، تعمیق هستی­شناسی حرکت، ایجاد سازگار­ی بیشتر آموزه‌های فلسفی با یکدیگر و با متون دینی
می­انجامد. همچنین ماده تحلیلی می­تواند زمینه­ساز پیشبردی بی­بدیل در جنبه اسلامی فلسفه اسلامی و روشنگر زوایای دیگری از توان­مندی­های حکمت متعالیه و نیز زمینه­ساز پژوهش­های پسین در شناسایی و ارزیابی پیامدهای بسیار آن باشد. در پایان، موارد مشخصی از پیامدهای این تبیین فهرست و پیشنهاداتی نیز برای ادامه پژوهش­ها در این زمینه ارائه می­گردد.

کلیدواژه‌ها

ماده انضمامی؛ ماده اتحادی؛ ماده تحلیلی؛ مادی و مجرد؛ وجود سیال؛ التفات معرفت‌شناسانه

مراجع

ابن سینا، حسین بن عبدالله. الشفاء (الالهیات). تصحیح سعید زاید، قم: مکتبه آیت الله المرعشی، 1404.

پارسایی، جواد و سید محمد موسوی. «بررسی ادله و اشکالات ترکیب اتحادی ماده و صورت (با تاکید بر حکمت صدرایی)»، فصلنامه حکمت اسلامی، ش. 3 (1397): 121-140.

پروازمنش، بهزاد (1400) «قاعده حدوث؛ از سازگاری با فلسفه مشاء تا بهسازی در حکمت متعالیه». آموزه­های فلسفه اسلامی، ش. 28 (1400): 61-85.

پروازمنش، بهزاد و  حسین غفاری. «بررسی انسجام برهان فصل و وصل با نظام حکمت مشاء». آموزه­های فلسفه اسلامی، ش. 24(1398): 85-108.

پروازمنش، بهزاد و حسین غفاری. «برهان قوه و فعل از منظر فلسفه مشاء». آموزه­های فلسفه اسلامی، ش.26 (1399): 41-62.

پروازمنش، بهزاد. «بررسی انتقادی ماده انضمامی بر مبانی فلسفه مشاء و حکمت متعالیه»، خردنامه صدرا، ش. 120، 1404.

حسن­زاده­آملی، حسن و جمعی از نویسندگان. یادنامه مفسر کبیر استاد علامه طباطبایی. قم: شفق، 1361.

حسن­زاده­آملی، حسن. أنه الحق. قم: قیام، 1373.

حسینی، داود و رضا درگاهی­فر. «ترکیب اتحادی از منظر صدرالدین دشتکی»، جاویدان خرد، ش. 38 (پاییز و زمستان 1399): 121-147.

درگاهی­فر، رضا  و داود حسینی. «ترکیب اتحادی از منظر صدرالدین دشتکی و ملاصدرای شیرازی». حکمت صدرایی، ش. 1 (1401): 68-49.

شیخ اشراق. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. تصحیح و مقدمه ‌هانرى کربن، سید حسین نصر و نجفقلى حبیبى، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، 1375.

صدرالمتألهین. تعلیقه حکمة الإشراق. تصحیح و تعلیق نجفقلی حبیبی و حسین ضیائی تربتی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1392.

صدرالمتألهین.  شرح الهدایة الأثیریة. بیروت: موسسة التاریخ العربى، 1422.

صدرالمتألهین. الحاشیة على الهیات الشفا. قم: بیدار، بی­تا.

صدرالمتألهین. الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة. بیروت: دار احیاء التراث، 1981.

صدرالمتألهین. الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة. قم: المرکز الجامعى للنشر، 1360.

صدرالمتألهین. العرشیة. به­تصحیح غلامحسین آهنى، تهران: مولى، 1361.

صدرالمتألهین. المبدأ و المعاد. به­تصحیح سید جلال­الدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354.

صدرالمتألهین. رسالة فى الحدوث. تهران: بنیاد حکمت اسلامى صدرا، 1378.

صدرالمتألهین. شرح و تعلیقه صدرالمتألهین بر الهیات شفا. تهران: بنیاد حکمت صدرا، 1382.

صدرالمتألهین. مجموعه رسائل فلسفی صدرالمتألهین. به­تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: حکمت، 1375.

صدرالمتألهین. مفاتیج الغیب. تحقیق محمد خواجوی، تهران: انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، 1363.

صوفی، جواد و علیرضا کهنسال. «ترکیب ماده و صورت از نظر مشاء؛ اتحادی یا انضمامی؟». فلسفه، ش.2 (پاییز و زمستان1401): 159-172.

طباطبایی، سیدمحمدحسین. نهایه الحکمه. قم: مؤسسه النشر الإسلامی، 1416.

عابدینی، فاطمه و  علی ارشد ریاحی. «ترکیب اتحادی ماده و صورت نزد سیدسند و ملاصدرا و قابلیت تبیین آن به‌ وسیله مبانی ایشان». حکمت صدرایی، ش. 1 (پاییز و زمستان 1401): 145-162.

عبودیت، عبدالرسول. شرح نهایة الحکمة(حکمت صدرایی به روایت علامه طباطبایی)، مبحث جوهر. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1393.

فیاضی، غلامرضا. تصحیح و تعلیق نهایة الحکمة. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1378.

فیاضی، غلامرضا. علم النفس فلسفی. نگارش محمدتقی یوسفی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1393.

مصباح یزدی، محمدتقی. آموزش فلسفه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1365.

مصباح یزدی، محمدتقی. تعلیقة علی نهایة الحکمة. قم: موسسه فی طریق الحق، 1405.

مطهری، مرتضی (1378). مجموعه ‏آثار استاد شهید مطهرى. تهران: صدرا، 1378.

 

Transliterated  Bibliography

ʻĀbidīnī, Fāṭimah va ʻAlī  Arshad Riyāḥī. “Tarkīb Itiḥādī Mādih va Ṣūrat Nazd Sayyid Sanad va Mulāṣadrā va Qābilīyat Tabyīn ān bi Vasīlah Manānī Ishān”. Ḥikmat Ṣadrāʾī, no. 1(autumn and winter 2023/1401): 145-162.

Dargāhīfar, Riḍā va Dāwud Ḥusaynī. “Tarkīb Itiḥādī az Manẓar Ṣadr al-Dīn Dashtakī va Mulāṣadrā Shīrāzī”. Ḥikmat Ṣadrāʾī, no. 1 (2023/1401): 49-68.

Fayyāḍī, Ghulām Riżā. ʻIlm al-Nafs Falsafī. Nigārish Muḥammad Taqī Yūsufī. Qum: Mūʾassisah-yi Āmūzishī va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2015/1393.

Fayyāḍī, Ghulām Riżā. Taṣḥīḥ va Taʿlīq Nihāya al-Ḥikma. Qum: Mūʾassisah-yi Āmūzishī va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2000/1378.

Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan et al.  Yādnānah Mufasir Kabīr Ustād ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī. Qum: Shafaq, 1983/1361.

Ḥasanzādih Āmulī, Ḥasan. Anahu al-Ḥaqq. Qum: Qiyām, 1995/1373.

Ḥusaynī, Dāwud va Riḍā Dargāhīfar. “Tarkīb Itiḥādī az Manẓar Ṣadr al-Dīn Dashtakī”. Jāvīdān Khirad,  no. 38, (autumn and winter 2021/1399): 121-147.

Ibn Sīnā. Ḥusayn ibn ʻAbd Allāh. al-Shifāʾ (al-Ilāhīyāt). Ed.  Saʿīd Zāyid, Qum: Maktaba Āyat Allāh al-Marʻashī,  1984/1404.

Miṣbāḥ Yazdī, Muḥammad Taqī. Āmūzish Falsafah. Tehran: Sāzimān Tablīghāt-i Islāmī, 1987/1365.

Miṣbāḥ Yazdī, Muḥammad Taqī. Taʿlīqa ʻalā Nihāya al-Ḥikma.Qum: Mūʾassisah fī Ṭarīq al-Ḥaqq. 1985/1405.

Muṭaharī, Murtaḍā. Majmūʻah Asār  Ustād Shahīd Muṭaharī. Tehran: Ṣadrā, 1999/1378.

Pārsāyī, Javād va Sayyid Muḥammad Mūsawī. “Barrisī  Adalah va Ishkālāt Tarkīb Itiḥādī Mādih va Ṣūrat (bā Taʾkīd bar Ḥikmat Ṣadrāʾī)”. Faṣlnāmah-yi Ḥikmat Islāmī, no. 3 (2018/1397): 121-140.

Parvāzmanish, Bihzād va Ḥusayn Ghafārī. “Barrisī Insijām Burhān Faṣl va Vaṣl bā Niẓām Ḥikmat Mashāʾ”. Āmūzih-hā-yi Falsafah-yi Ialāmī, no. 24 (2020/1398): 85-108.

Parvāzmanish, Bihzād. “Barrisī Intiqādī Mādih Inżimāmī bar Mabānī Falsafah Mashāʾ va Ḥikmat Mutaʿāliyah”. Khiradnāmah-yi Ṣadrā, no. 120, 1984/1404.

Parvāzmanish, Bihzād. “Qāʿidih-yi Ḥudūth; az Sāzigārī bā Falsafah Mashāʾ tā Bihsāzī dar Ḥikmat Mutaʿāliyah”. Āmūzih-hā-yi Falsafah-yi Ialāmī, no. 28, (2021/1400): 61-85.

Parvāzmanish, Bihzād. Ḥusayn Ghafārī. “Burhān Quvih va Fiʿl az Manẓar Falsafah Mashāʾ”. Āmūzih-hā-yi Falsafah-yi Ialāmī, no. 26 (2021/1399): 41-62.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. al-ʻArshiyya. Ed. Ghulām Ḥusayn Āhanī, Tehran: Mawlā, 1983/1361.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. al-Ḥāshiyah ʻalā  al-Ilāhīyāt al-Shifāʾ. Qum: Bīdār, s.d.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. al-Ḥikma al-Mutaʻālīya fī al-Asfār al-ʻAqlīya al-Arbaʻa. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Tūrāth, 1981/1401.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. al-Mabdaʾ wa al-Maʻād. Ed. Sayyid Jalāl al-Dīn Āshtīyānī.  Tehran: Anjuman Ḥikmat va Falsafah-yi Irān, 1976/1354.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. al-Risālah fī Ḥudūth. Tehran: Bunyād Hikmat Islāmī Ṣadrā, 1999/1378.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. al-Shawāhid al-Rubūbīyah fī Manāhij al-Sulūkīyah. Qum: al-Markaz al-Jāmiʿī li-l-Nashr, 1982/1360.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Mafātīḥ al-Ghayb. researched by Muḥammad Khwājavī. Tehran: Anjuman Ḥikmat va Falsafah-yi Irān, 1985/1363.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Majmūʻah Rasāʾil Falsafī Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Ed.  Ḥāmid Nājī Iṣfahānī. Tehran: Hikmat, 1997/1375.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Sharḥ al-Hidāya al-Athīrīya. Beirut: Mūʾassisa al-Tārīkh al-ʻArabī, 2001/1422.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Sharḥ va Taʿlīqah Ṣadr al-Mutaʾallihīn bar al-Ilāhīyāt al-Shifāʾ. Tehran: Bunyād Hikmat Ṣadrā, 2004/1382.

Ṣadr al-Mutaʾallihīn. Taʿlīqah al-Ḥikma al-Ishrāq. Ed. Najaf Qulī Ḥabībī va Ḥusayn Ḍīyāʾī Turbatī. Tehran:  Bunyād Hikmat Islāmī Ṣadrā, 2014/1392.

Ṣūfī, Javād va ʻAlī Riżā Kuhansāl. “Tarkīb Mādih va Ṣūrat az Naẓar Mashāʾ; Itiḥādī yā Inżimāmī?”. Falsafah, no. 2, (autumn and winter 2022/1401): 159-172.

Suhravardī. Majmūʻah-yi Muṣannifāt Shaykh Ishrāq. Ed. Henry Corbin, Sayyid Ḥusayn Naṣr, Najaf Qulī Ḥabībī. Tehran: Mūʾassisah-yi Muṭāliʿāt va Taḥqīqāt Farhangī, 1997/1375.

Ṭabāṭabāyī, Sayyid Muḥammad Ḥusayn. Nihāya al-Ḥikma. Qum: Mūʾassisa al-Nashr al-Islāmī. 1995/1416.

ʻUbūdīyat, ʻAbd al-Rasūl. Sharḥ Nihāya al-Ḥikma (Ḥikmat Ṣadrāʾī bi Rivāyat ʿAllāmah Ṭabāṭabāʾī), Mabḥas Jawhar, Qum: Mūʾassisah-yi Āmūzishī va Pazhūhishī Imām Khumiynī, 2015/1393.