بررسی شبکه معناییِ رجاء در پرتو واژگان جانشین و متقابل در قرآن

علوم قرآن و حدیث

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 11 آبان 1404

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2025.93494.1837

نویسندگان

زهرا احمدی¹؛ محمد اکبری²؛ رحیم دهقان^{* 3}

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

²عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

³دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

چکیده:

بررسی معناشناختی واژگان قرآن و تبیین ارتباط معنایی آن‌ها در شبکه ارتباطی با دیگر واژه‌ها، از جمله مسائل مهم در فهم معارف وحیانی است. از جمله واژه‌هایی که لازم است شبکه معناییِ آن روشن شود «رجاء» است. مسأله این است که در آیات قرآن چه حوزه معنایی برای رجاء در نظر گرفته شده است؟ فرضیه تحقیق این است که مطابق قرآن کریم، محور شبکه معناییِ رجاء، رحمت و مغفرت الهی است. روش بررسی این مساله در جمع‌آوری داده‌های تحقیق، توصیفی بوده و در به دست آوردن نتایج از رابطه جانشینی به عنوان یکی از روش‌های تحلیل شبکه معنایی استفاده شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد؛ رجاء و مشتقات آن در قرآن و نظر مفسران دست‌کم 4 معنای امید یا انتظار، تأخیر، ترس، و ناحیه را دارد. جانشینان این واژه به‌حسب نوع رابطه‌ای که با رجاء دارند در سه دسته جانشینان مستقیم، مقابل، و فحوایی قابل تقسیم‌اند. جانشینان مستقیم أمل، انتظار، امنیّه، طمع، توقّع، ترقب، لعلّ، عسی؛ و جانشینان مقابل قُنُوطُ، یأس، خوف، و خاب؛ و جانشینان فحوایی رحمت، مغفرت، بشارت و... هستند. این شبکه معنایی با نظر به بسامدِ واژگان جانشین در قرآن، نشان می‌دهد که قلب مفهومیِ شبکه معنایی رجاء در قرآن، اوصاف الهی بخصوص وصف مغفرت است و این امر نشان می‌دهد که امید صادقانه و واقعی، امیدی است که متعلق آن خداوند و غفران الهی باشد.

کلیدواژه‌ها

معناشناسی؛ رجاء؛ أمل؛ انتظار؛ رحمت