بازپژوهی معناشناختی «مال» از منظر فقه امامیه

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 7، دوره 57، شماره 2 - شماره پیاپی 141، مرداد 1404، صفحه 171-200   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2024.81361.1550

نویسندگان

جواد سلطانی فرد^{* 1}؛ احمد علی یوسفی²؛ احمد محمدی³

¹استادیار گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشکدهٔ علوم انسانی، دانشگاه شهید مطهری(ره)، تهران، ایران

²استاد گروه اقتصاد اسلامی، پژوهشکدهٔ نظام‌های اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی، قم، ایران

³دانش‌آموختهٔ دکتری، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، پژوهشکدهٔ امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی، تهران، ایران

چکیده

جاری‎‌شدن احکام فقهی مال بر اشیا نیازمند صدق عنوان «مال» بر آن‌هاست. احزار مالیت اشیا از آنجا ضرورت می‌یابد که در جامعۀ امروزی، مردم در روابط مالی و اقتصادی خود با مواردی مواجه‌اند که تطبیق عنوان مال بر آن‌ها به‌سادگی زمان گذشته نیست؛ از مواردی مانند «حق تألیف» و «حق سرقفلی» گرفته تا پدیده‌های نوظهوری همچون «امتیاز انواع بازی‌های رایانه‌ای»، «صفحات مجازی با دنبال‌کنندگان زیاد» و «ارزهای رمزپایه»؛ ازاین‌‌روست که تعیین ضابطۀ مالیت اشیا اهمیت دارد. این پژوهش ضمن دسته‌بندی و نقد دیدگاه‌های فقهی و ارائۀ تعریفی متفاوت از مال، با روش تحلیلی به این نتیجه دست‌ یافته که مال یک عنوان عرفی-انتزاعی بوده و تنها راه احراز مالیت چیزی، توجه به معاوضات عرفیه و تحلیل رفتار عقلا در مورد آن است. براین‌اساس امکان ندارد شارع مالیت چیزی را ساقط کند، نهایت آنکه می‌تواند تنها از بعضی یا همۀ آثار مترتب بر آن همچون معاملۀ شراب نهى کند؛ ازاین‌رو می‌توان گفت بسیاری از مشخصه‌هایی که در منابع فقهی برای «مال» مطرح شده، تکلفات بی‌مورد و نیازمند اصلاح است. به‌علاوه، استفاده از تعبیر «مال شرعی» صحیح نبوده و شرط‌دانستن «مالیت» برای عوضین نیز لغو است.

کلیدواژه‌ها

مال؛ مالیت؛ عرف؛ ارزش مبادلی؛ مبادلهٔ اقتصادی

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. حاشیة کتاب المکاسب. تهران: وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی. چاپ‌اول، 1406ق.

ابن‌ابی‌جمهور، محمدبن‌علی. عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة. قم: دار سید الشهداء للنشر. چاپ‌اول، 1405ق.

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد. النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: اسماعیلیان. چاپ‌چهارم، 1367.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب‏. بیروت: دار الفکر. چاپ‌سوم، 1414ق.

اصفهانی، محمدحسین. حاشیة کتاب المکاسب. بی‌جا: محقق. چاپ‎اول، 1419ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. کتاب المکاسب. بی‌جا: تراث الشیخ الاعظم، بی‌تا.

ایروانی، علی. حاشیة المکاسب. تهران: کیا. 1384.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

ترابی، مرتضی. تقریرات درس خارج فقه. https://eshia.ir/feqh/archive/text/torabi/feqh2/99/990918.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. ترمینولوژی حقوق. تهران: کتابخانهٔ گنج دانش. چاپ‌سی‌وپنجم، 1400.

جعفری لنگرودی، محمدجعفر. حقوق اموال. تهران: کتابخانهٔ گنج دانش. چاپ‌پنجم، 1380.

جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. چاپ‌چهارم، 1407ق.

حسینی عاملى، محمدجواد. مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة. قم: مؤسسة النشر الإسلامى. چاپ‌اول، 1419ق.

حکیم، محسن. مستمسک العروة الوثقى. بی‌جا: دار احیاء التراث العربی. بی‌تا.

حکیم، محسن. نهج الفقاهة. قم: 22 بهمن. چاپ‌اول، بی‌تا.

خمینى، روح‌الله. البیع. به‌تقریر حسن طاهری خرم‌آبادی. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره). چاپ‌اول، 1428ق.

خمینى، روح‌الله. المکاسب المحرمة. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، 1410ق.

خمینى، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: موسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره). چاپ‌اول، 1421ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهة. به‌تقریر توحیدی تبریزی. قم: داوری، چاپ‌اول، 1377.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن‏. بیروت‏: دار القلم. چاپ‌اول، ‏1412ق.

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌اول، بی‌تا.

شیرازی، محمدتقی. حاشیة المکاسب. بی‌جا: الشریف الرضی. بی‌تا.

صاحب‌بن‌عباد، اسماعیل‌بن‌عباد. المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتب، 1414ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1362.

صدر، محمدباقر. اقتصادنا. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1417ق.

طباطبایی حکیم، محمدسعید. منهاج الصالحین. قم: دار الهلال. 1433ق.

طباطبایی قمی، سید تقی. عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب. قم: محلاتی. چاپ‌اول، 1413ق.

طوسی، محمدبن‌حسن. الخلاف. بی‌جا: موسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

طوسى، محمدبن‌حسن. المبسوط فی فقه الإمامیة. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة. چاپ‌سوم، 1387ق.

عراقی، ضیاء‌الدین. حاشیة المکاسب. به‌تقریر نجم‌آبادی. تهران: الغفور. چاپ‌اول، 1379.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث. 1414ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. ارشاد الأذهان الى أحکام الإیمان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1410ق.

عمید زنجانی، عباسعلی. قواعد کلی عقود کتاب البیع و المتاجر. تهران: خرسندی. چاپ‌اول، 1391.

فاضل لنکرانی، محمدجواد. تقریرات درس خارج فقه.

https://fazellankarani.com/persian/lessons/8650 (دسترسی در 31/06/1394).

فراهیدی، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. 1409ق.

فیومی، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: دار الهجرة. چاپ‌دوم، 1414ق.

کاتوزیان، ناصر. اموال و مالکیت. تهران: میزان. چاپ‌پنجاه‌وچهارم، 1400.

گلپایگانی، محمدرضا. بلغة الطالب فی التعلیق علی بیع المکاسب. به‌تقریر میلانی. قم: خیام. 1399ق.

مروی، جواد. فقه رمزارزها. قم: مؤسسهٔ انتشارات حوزه‌های علمیه. چاپ‌اول، 1401.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 1368.

مطهری، مرتضی. نظری به نظام اقتصادی اسلام. تهران: صدرا. چاپ‌اول، بی‌تا.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة والبرهان فی شرح ارشاد الأذهان. بی‌جا: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

منتظری، حسینعلی. دراسات فی المکاسب المحرمة. قم: مکتب آیت‌الله العظمى المنتظری. 1417ق.

موسوی بجنوردی، سیدحسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. چاپ‌اول، 1377.

نائینی، محمدحسین. المکاسب و البیع. به‌تقریر محمدتقی آملی. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌اول، بی‌تا.

نائینی، محمدحسین. منیة الطالب فی حاشیة المکاسب‌. به‌تقریر موسی نجفی خوانساری. بی‌جا: المکتبة المحمدیة. بی‌تا.

نراقی، احمدبن‌محمدمهدی. عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1417ق.

نورمفیدی، سیدمجتبی. تقریرات درس خارج فقه.

  https://m-noormofidi.com/1401/10/27 (دسترسی در 27/10/1401).

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. حاشیة المکاسب. تهران: اسماعیلیان. چاپ‌چهارم، 1370.