تحلیل مضمون موضوع «فضل» در قرآن، با هدف شناخت دلالت و سنخ تربیتی آن

علوم قرآن و حدیث

دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 113، بهمن 1403، صفحه 33-70   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2024.84862.1621

نویسندگان

سیدمحمد برومند¹؛ وحیده فخار نوغانی^{* 2}؛ ایوب اکرمی³؛ حسین باغگلی⁴

¹دانشجوی دکتری رشتهٔ مدرسی معارف اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشیار گروه معارف اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

⁴استادیار گروه مبانی تعلیم و تربیت، دانشکدهٔ علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

ادبیات دینی دریچه‌ای است گشوده، رو به دنیای معانی و معارف تربیتی که گذر زمان رسیدن به ژرفای آن را برای بشر امروز دشوار ساخته است. ازاین‌رو سزاوار است گزاره‌های دینی-‌تربیتی، ژرف‌کاوانه مورد پایش قرار گیرند. در این نوشتار، موضوع «فضل» در قامت مقوله‌ای تربیتی با روش «تحلیل مضمون» بررسی شده است. برایند کاربست روش تحلیل مضمون، استخراج مضامینی از گزاره‌های قرآنی است که در سه سطح «مضامین پایه» و «سازمان‌دهنده» و «فراگیر»، «شبکهٔ مضامین» فضل را سامان داده است. براساس این تحلیل، «فضل خدا» کنشی پویا و بدون موازنه با عمل مخاطب است که بر بنیان لطفِ بسیار پروردگار به انسان محقق می‌شود. ارکان اصلی مواجهه بر مبنای فضل نیز عبارت‌اند از: مهربانی بسیار، گذشت، حمایتگری، امیدبخشی، اطمینان‌بخشی، خلوص و صداقت. ازاین‌رو، می‌توان مواجههٔ فاضلانه را به‌لحاظ سنخ روان‌شناختی‌-تربیتی، در گستره‌ای نزدیک به رویکردهای انسان‌گرایانه بازشناخت.

کلیدواژه‌ها

فضل؛ توجه مثبت نامشروط؛ تحلیل مضمون؛ تربیت اسلامی

مراجع

قرآن کریم

ابن‌فارس، احمدبن‌فارس‏. معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الأعلام الإسلامی‏، چاپ‌اول‏، 1404ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار صادر، چاپ‌سوم، 1414ق.

باقری، خسرو. نگاهی دوباره به تربیت اسلامی. تهران: مدرسه، چاپ‌پنجاهم، ۱۳۹۷.

بشیری، ابوالقاسم، مجتبی حیدری. روانشناسی شخصیت: نظریهٔ شخصیت با نگرش به منابع دینی. قم: مؤسسهٔ آموزشی امام خمینی(ره)، چاپ‌اول، ۱۳۹۶.

بونگه، ماریو، روبن آردیلا. فلسفهٔ روانشناسی و نقد آن. ترجمهٔ محمدجواد زارعان و دیگران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ‌اول، 1388. 

جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد. صحاح اللغة. بیروت: دار العلم للملایین، چاپ‌اول، 1376ق.

خنیفر، حسین، ناهید مسلمی. اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی. تهران: نگاه دانش، چاپ‌چهارم، 1398.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد. المفردات فی غریب القرآن. بیروت: دار العلم‏، چاپ‌اول، 1412ق.

رضایی کهنمویی، علی. «بازکاوی معنای مادۀ رحمت؛ به‌ویژه در مقام انتساب به خدای سبحان». مشکوة. س40، ش151(1400): 126-149. https://dorl.net/dor/20.1001.1.16838033.1400.40.2.6.8

شکرکن، حسین و همکاران. مکتب‌های روانشناسی و نقد آن. تهران: سمت، چاپ‌نهم، 1399.

شیخ‌زاده، محمد، رضا بنی‌اسدی. تحلیل مضمون: مفاهیم، رویکردها و کاربردها. تهران: لوگوس، چاپ‌اول، 1399.

شولتز، دوان پی، سیدنی الن شولتز. نظریه‌‌های شخصیت. ترجمۀ یحیی سیدمحمدی. تهران: ویرایش، چاپ‌بیست‌وهشتم، ۱۳۹۳.

طباطبایى، محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: الأعلمی، چاپ‌دوم، 1390ق.

طبرسى، فضل‌بن‌حسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو، چاپ‌سوم، 1372.

طوسى، محمدبن‌حسن. مصباح المتهجد و سلاح المتعبد. بیروت: چاپ‌اول، 1411ق.

طیب حسینی، محمود، محمدحسین شیرزاد، محمدحسن شیرزاد. «وجوه معنایی اجر در قرآن کریم با تکیه بر معناشناسی تاریخی». مطالعات قرآنی و فرهنگ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س5، ش3(پاییز1400): 31-58. https://doi.org/10.22034/isqs.2021.37333.1793

عسکرى، حسن‌بن‌عبدالله‏. الفروق فی اللغة. بیروت: دار الافاق الجدیدة، چاپ‌اول‏، 1400ق.

فیرس، جری، ترال، تیموتی ج. روانشناسی بالینی: مفاهیم، روش‌ها و حرفه. تهران: رشد، چاپ‌سیزدهم، 1393.    

کن، الفی. نه تشویق، نه تنبیه. ترجمهٔ اکرم اکرمی. تهران: صابرین، چاپ‌هفتم، 1400.

کوری، جرالد. نظریه و کاربست مشاوره و روان‌درمانی. ترجمهٔ یحیی سیدمحمدی. تهران: بی‌نا، چاپ‌سیزدهم، 1393.

گنجی مهدی، حمزه گنجی. رواشناسی بالینی. تهران: ساولان، چاپ‌اول، ۱۳۹۵.

لاندین، رابرت ویلیام. نظریه‌ها و نظام‌های روانشناسی؛ تاریخ و مکتب‌های روانشناسی. ترجمهٔ یحیی سیدمحمدی. تهران: ویرایش، چاپ‌چهاردهم، 1397.

مرتضی زبیدی، محمدبن‌محمد‏. تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر، چاپ‌اول، 1414ق.

مصطفوی، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ‌اول، ‏1368‏.

مکارم شیرازى، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ‌دهم، 1371.

هرنگهان، بی‌آر. درآمدی بر تاریخ روانشناسی. ترجمهٔ یحیی سیدمحمدی. تهران: ارسباران، چاپ‌اول، 1389.

Braun, Virginia; Clarke, Victoria (2006). "Using thematic analysis in psychology". Qualitative Research in Psychology. 3 (2): 77–101. doi:10.1191/1478088706qp063oa. S2CID 10075179

https://dictionary.apa.org/unconditional-positive-regard.