تصویر آرمانی شاه اسماعیل صفوی؛ تأثیر شاهنامه بر ترسیم سیمای شاه اسماعیل صفوی به‌مثابه قهرمان ‏حماسی در کتاب فتوحات شاهی

جُستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 58، شماره 1 - شماره پیاپی 228، شهریور 1404، صفحه 106-73   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2025.90113.1635

نویسندگان

سعید قربانیان رهورد^{* 1}؛ ابوالقاسم قوام²؛ مریم صالحی نیا³

¹دانشجوی دکترای تخصصی ادبیات حماسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

شاهنامه فردوسی متشکل از مجموعه‌ای از آداب و سنن ایرانی، اسطوره‌ها، فرهنگ، اصول سیاست‌وزری، تاریخ و‏…‏ پیشااسلامی فلات ایران است که به‌واسطه ارزش و بیان هنری یکی از مهم‌ترین دلایل ماندگاری چنین مفاهیمی میان ساکنان این اقلیم بوده است. در طول تاریخ، این تأثیر علاوه بر همه ابعاد فرهنگی، بر آداب کشورداری نیز مؤثر افتاد. ازآنجاکه مرز تاریخ و حماسه و اسطوره تا دوران معاصر چندان روشن نبوده است، تصویر شاه آرمانی و قهرمانان حماسی، در اذهان عمومی نیازی تولید می‌کرد که مورخان و شاعران و ‏…‏ دستگاه‌های تبلیغاتی هر سلسله و یا هر حاکمی باید بدان پاسخ می‌دادند. در آغاز دوره صفوی گستره تأثیر چشم‌گیر شاهنامه، هم بر مردم و هم بر شاه اسماعیل باعث شد، مورخی چون امینی‌هروی گاه خاسته و گاه ناخواسته از سویی به اتصاف شاه به ویژگی‌ها و خویش‌کاری‌های قهرمانان حماسی ملتزم شود و از دیگر سو با تقلید و الگوبرداری از نحوه و روش انشا در وجوه بلاغی و روایی شاهنامه، به ترسیم سیمای شاه اسماعیل در قالب شاهی آرمانی در کتاب فتوحات شاهی بپردازد.

کلیدواژه‌ها

حماسه؛ تاریخ؛ شاهنامه؛ فتوحاتشاهی؛ شاه‌ اسماعیل

مراجع

1. ارسطو. (1337). هنر شاعری. ترجمۀ فتح­الله مجتبایی. اندیشه.
2. اسلامی‌ندوشن، م. ع. (1389). اگر شاهنامه نمی‌بود ایران چه می‌شد؟ در مرزهای ناپیدا (صص 211 -2)، یزدان.
3. اشتروس، ل. (1397). فاسفه سیاسی. ترجمه و تحشیه فرهنگ رجایی. انتشارات علمی و فرهنگی.
4. افلاطون. (1360). جمهوری. ترجمۀ فواد روحانی. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
5. امینی‌هروی، (1383). فتوحات شاهی. تصحیح محمدرضا نصیری. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
6. بارتولد، و، و. (1356). خلیفه و سلطان: و مختصری دربارۀ برمکیان. ترجمۀ سیروس ایزدی. امیرکبیر.
7. بیضایی، ب. (1344). نمایش در ایران. کاویان.
8. پارسادوست، م. (1387). شاه اسماعیل اول. شرکت سهامی انتشار.
9. ثواقب، ج. (1380). تاریخ‌نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ. نوید.
10. جبرون، م. (1398). تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام. ترجمۀ یاسین عبدی. پارسه.
11. حدیدی، ج. (1386). جبر و سرنوشت در شاهنامه فردوسی. انجمن، 25، 5-20.
12. حمیدیان، س. (۱۳۸۷)، درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. انتشارات ناهید.
13. خالقی مطلق، ج. (۱۳7۶). دو نامه درباره بدیهه سرایی شفاهی و شاهنامه. ایران‌شناسی، 9(33)، 36-‏50.
14. خالقی مطلق، ج. (1377). در پیرامون منابع شاهنامه. ایران شناسی، 10(39)،
15. خالقی مطلق، ج. (۱۳۸۶). از شاهنامه تا خداینامه. مجله ایران باستان، 7(1)، ۱۹-۳.
16. روتون، ک. (1378). اسطوره. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. مرکز.
17. روزنتال، ف. (1364). علم التاریخ عند المسلمین. ترجمۀ صالح احمدعلی. مکتبه المتنی.
18. ریاحی، م. ا. (۱۳۸۹). فردوسی. انتشارات طرح نو.
19. زرین‌کوب، ع. (1390). تاریخ در ترازو: درباره تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری. چاپ پانزدهم، امیرکبیر.
20. سرکاراتی، ب. (1385). سایه‌های شکارشده. طهوری.
21. شفیعی کدکنی، م. ر. (1372). تنوع ادبی و شعر فارسی. رشد زبان و ادب فارسی، 32، 4-9.
22. شفیعی‌‌‌‌کدکنی، م. ر. (‌‌‌‌1375). صور خیال در شعر فارسی. آگاه.
23. شمیسا، س. (1378). انواع ادبی. فردوس.
24. صفوی، ک. (1383). از زبان‌‌‌‌شناسی به ادبیات (شعر). سوره مهر.
25. طباطبایی، س. ج. (1398). در آمدی بر تاریخ اندیشه سیاسی در ایران. کویر.
26. عبادیان، م. (1369). فردوسی و سنت‌آوری در حماسه‌سرایی. ج 1، گهر.
27. فردوسی توسی، ا. (1394). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی‌مطلق، ج 1. سخن.
28. فلسفی، ن. (1333). تاریخ قهوه و قهوه‌خانه در ایران. سخن، 5، 258-268.
29. فوکو، م. (1388). دیرینه‌شناسی دانش. ترجمۀ عبدالقادر سواری. گام نو.
30. قطب‌راوندی. (1361). قصص‌الانبیاء. مکتبه علامه المجلسی.
31. گادامر، ه. گ.(1379). هرمونتبک مدرن گزبنه جستارها. ترجمۀ بابک احمدی.، و ممهران مهاجر.، و محمد نبوی. نشر مرکز.
32. لیکاف، ج.، وجانســـون، م. (1395). اســـتعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌کنیم. ترجمۀ هاجر آقا ابراهیمی. علم.
33. ماوردی، ا. ع. (1383). آیین حکمرانی. ترجمۀ حسین صابری. انتشارات علمی و فرهنگی.
34. متینی، ج. (۱۳۷۷). درباره مسئله منابع فردوسی. ایران‌شناسی، 10(2)، ٤٣٠-٤٠١.
35. محجوب، م. ج. (۱۳۸۷). آفرین فردوسی (سی قصه از داستان‌های شاهنامه). انتشارات مروارید.
36. محمدی، ذ.، و بی‌طرفان، م. (1391)، انتقال و تحول اندیشه سیاسی فره ایزدی، از ایران باستان به ایران اسلامی، با تکیه بر مبانی اندیشه‌گران ایرانی. سخن، 6(16)، ش
37. مسکویه، ا. (1389)، تجارب الامم. ترجمۀ ابوالقاسم امامی. سروش.
38. مهدوی، م. (1379). سگدید رانش اهریمن. ماه ادبیات و فلسفه، 40، 54-59
39. مینوی، م. (۱۳۶۹). داستان رستم و سهراب از شاهنامه فردوسی با تجدیدنظر در تصحیح و توضیح متن و مقابله با نسخه فلورانس. به کوشش مهدی قریب.، و مهدی مداینی، چاپ دوم، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
40. نظام الملک طوسی. (1364). سیاست‌نامه. به کوشش هیوبرت دارک. انتشارات علمی و فرهنگی.
41. نولدکه، ت. (1369). حماسه ملی ایران، ترجمۀ بزرگ علوی. سپهر.
42. نیچه، ف. (1402). تبارشناسی اخلاق. ترجمۀ داریوش آشوری. آگاه.
43. یارشاطر، ا.، و همکاران. (1380). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان قسمت اول و دوم. ترجمۀ حسن انوشه، ج 3، امیرکبیر.
44. یورگنسن، م.، و فیلیپس، ل. (1389). نظریه و روش در تحلیل گفتمان. ترجمۀ هادی جلیلی. نشر نی.
45. Allen, G. (2003). Roland Barthe.
46. Bowra, C. M. (1952). Heroic poetry. Macmillan& Co.Ltd.
47. Fowler, A. (1997). Kinds of literature. Oxford.
48. Gadamer, H. G. (2004). Truth and method. Continuum Publishing Group.
49. Halliday, M. (1985). An introductional to functional grammar. Edward Arnold.
50. Prawer, S. S. (1973). Comparative literary atudies: An introduction. Duckworth.

White, H. (1973), Metahistory: The historical imagination in nineteenth-century. Johns Hopkins University