مقصدگرایی در فقه جهاد؛ امکان سنجیِ نگاه استقلالی به مقاصد شریعت در فعلیت احکام جهاد

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 01 مهر 1404   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2025.93384.1964

نویسندگان

محمدتقی فخلعی¹؛ بشری عبدخدایی^{* 2}

¹استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

رویکرد مقصدگرا می‌کوشد تا با کشف مقاصد احکام درصدد استنباطِ حکم برآید. گرچه با وجودِ مبانی تعبدگرایانه، سخن از کارکرد مستقل مقاصد شریعت با چالش همراه است؛ اما باید پذیرفت فعلی‌بودنِ احکامی که در دوران حاضر رسانندۀ به غایات حکم نیست، با تردید روبروست و نقش مقاصد شریعت در این مجال ضرورت می یابد. نوشتار حاضر با روش توصیفی و تحلیلی به امکان سنجیِ نگاه استقلالی به مقاصد شریعت و شرط انگاریِ تحقق پذیریِ مقاصددر فعلیت احکام جهادپرداخته و پس ازبیان مقدمات، با بهره گیری از آیات قرآن با مضمون اصل توازن قوا و امکان غلبه در جهاد، رویکردهای فقهیِ مقصدگرایانه مورد توجه قرار گرفته است. حاصل آن که غایات جهاد را با توجه به دو قسم جهاد ابتدایی و دفاعی باید به صورت جداگانه مورد بررسی قرار داد. در جهاد ابتدایی، اعتلای اسلام و دفع شرک ،مقاصدی است که به مثابۀ شروط وجوب جهاد است و در نظم بین الملل کنونی امکانی برای تحقق آن نیست و فعلیت حکم جهاد ابتدایی را متأثر می‌سازد. اما غایات جهاد دفاعی حق دفاع و جلوگیری از تجاوز به عنوان حقوق فطری بشری است در نتیجه واجب مطلق است و غایات به مثابۀ مقدمات واجب تلقی می‌گرددکه باید زمینۀ انجام آن فراهم گردد.

کلیدواژه‌ها

مقاصد شریعت؛ جهاد؛ غایات احکام؛ ملاکات احکام؛ فعلیت حکم

مراجع

قرآن کریم

اب‍ن‌ ادری‍س‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اح‍م‍د. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ دوم، 1410ق.

ابن بابویه، محمد بن علی . من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ دوم، 1413ق.

ابن بابویه، محمد بن علی. علل الشرایع. قم: کتابفروشى داورى‌. 1386ق.

ابن حزم،علی بن احمد. الاحکام فی اصول الاحکام. بیروت: دار الآفاق الجدیدة. بی­تا. 

اصفهانی، محمد حسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. قم: مؤسسة آل البیت(ع). ۱۴۲۹ق.

انصاری، مرتضی بن محمدامین. مطارح الأنظار . قم: مؤسسة آل البیت (ع). 1404ق.

ایازی، سیدمحمد علی. ملاکات احکام و شیوه­های استکشاف آن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 1386.

آخوند خراسانی، محمّدکاظم بن حسین. کفایة الأصول. قم: مؤسّسة آل البیت(ع). 1409ق.

آمدی، علی بن محمد. الإحکام فی أصول الأحکام. محقق: عبد الرزاق عفیفی. بی­نا. بی­تا (برگرفته از نرم افزار مکتبة الشاملة)

ت‍ف‍ت‍ازان‍ی‌، م‍س‍ع‍ودب‍ن‌ ع‍م‍ر. شرح التلویح على التوضیح. مصر: مکتبة صبیح. بی­تا.

رض‍ا،  م‍ح‍م‍درش‍ی‍د. تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار. بیروت: دارالمعرفة. 1414ق.

حرعاملی، محمد بن حسن. وسائل الشیعه. قم: مؤسسة آل البیت (ع)‏. 1409ق.

حسنی، اسماعیل. نظریة المقاصد عند الامام ابن عاشور. هیرندن: المعهد العالمی للفکر الاسلامی. 2005م.

حسینى، محمد. معجم المصطلحات الأصولیة، بیروت: موسسه العارف للمطبوعات. 1415ق.

حکیم، محمد تقى. الأصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت( ع). 1418ق.

خوئی، ابوالقاسم. منهاج الصالحین. قم: نشر مدینة العلم. 1410ق.

ریسونی، احمد. اهداف دین از دیدگاه شاطبی (ترجمۀ حسن اسلامی). قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 1376.

زحیلی، وهبه. آثار الحرب فی الفقه الاسلامی. بیروت: دارالفکر. 1385ق.

سیفی، علی اکبر، دلیل تحریر الوسیله فی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر. قم: دفتر انتشارات اسلامى. 1415ق.

شاطبی، ابراهیم‌بن موسی.الموافقات. ، مصر: دارابن عفان. 1417ق.

شهید اول، محمدبن مکی. الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة. قم: دفتر انتشارات اسلامى. چاپ دوم، 1417ق.

ش‍ه‍ی‍د ث‍ان‍ی‌، زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌. ال‍روضة ‌البهیة‌ ف‍ی‌ ش‍رح‌ ال‍ل‍م‍ع‍ه‌ الدمشقیة‌.حاشیه: کلانتر. قم: کتابفروشى داورى‌. 1410ق.

شهید ثانی، زی‍ن‌ال‍دی‍ن‌ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌. مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة. 1413ق.

صابری، حسین. «فقه و چالش میان تعلیل و تعبد»، مطالعات اسلامی. شماره 57، 1381،  صص52-21.

صاحب جواهر، محمدحسن. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. تصحیح: عباس قوچانی، علی أخوندی. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌. 1404ق.

صدر، محمد. ماوراء الفقه. بیروت: دار الأضواء. 1420ق.

طباطبایی، تقی. مبانی منهاج الصالحین. قم: قلم الشرق. ۱۴۲۶ق.

طباطبایی کربلایی، علی بن محمد علی. ریاض المسائل. قم: مؤسسه آل البیت (ع). 1418ق.

طباطبایی، سید محمد حسین. المیزان فى تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامى. 1417ق.

طوسی، محمد بن حسن .تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1407ق.

طوسی، محمد بن حسن. رجال الطوسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1427ق.

طوسی، محمد بن حسن. المبسوط.  تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة. 1387ق.

عراقی، ضیاء‌الدین. نهایة الأفکار.  قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

ع‍راق‍ی‌، ض‍ی‍اءالدین. شرح تبصرة المتعلمین. قم: دفتر انتشارات اسلامى. 1414ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف.  تذکرة الفقهاء.  قم: مؤسسه آل البیت (ع). 1414ق.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الاحکام. قم: مؤسسه المنار. 1413ق.

علیدوستـ،، ابوالقاسم. فقه و مصلحت، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. 1388.

غزالی، محمد بن محمد. المستصفی فی علم الاصول. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1413ق.

فخرالمحققین ، محمد بن حسن. ایضاح الفوائد. قم : مؤسسه اسماعیلیان. ۱۳۸۷ق.

کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1407ق.

کاشف الغطاء، جعفر بن خضر.‌ کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى. 1422ق.

م‍ح‍ق‍ق‌ ح‍ل‍ی‌، ج‍ع‍ف‍رب‍ن‌ ح‍س‍ن.‌ شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. قم: مؤسسه اسماعیلیان. 1408ق.

محقق سبزواری، محمدباقربن محمد. کفایة الأحکام. قم: دفتر انتشارات اسلامى. 1423ق.

مطهری، مرتضی . حماسه حسینی . تهران: صدرا. 1402.

مطهری، مرتضی. مجموعه آثار. تهران: صدرا. 1376.

مظفر، محمّدرضا. اصول الفقه. قم: مؤسّسة النشر الاسلامی . 1430ق.

مفید، محمد بن محمد.المقنعة. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید. 1413ق.

مقدس اردبیلى، احمد بن محمد. مجمع الفائدة و البرهان. قم: دفتر انتشارات اسلامى. 1403ق.

مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة. 1374.

منتظری، حسین‌علی.  دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة. قم: نشر تفکر. 1409ق.

نایینی، محمدحسین. فوائد الاُصول. قم: مؤسسة النشر الإسلام.1376.