نهایت تاریخ در مکتب ابن‌عربی با جلوه‌‌های اسمائی انبیاء

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 67-86  

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2020.40110

نویسندگان

منصوره شایسته¹؛ رضا الهی‌منش ²؛ مجید کافی³

¹دانش آموخته دکتری دانشگاه ادیان و مذاهب قم

²استادیار دانشگاه ادیان و مذاهب قم

³عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

چکیده
مطالعۀ اسلام به‌ویژه از منظر عرفانی، نمایانگر این حقیقت است که تاریخ همانند پدیده‌‌های جهان، هدفمند به‌سمت جامعۀ جهانی توحیدی در رجوع به حق تکامل می‌یابد. سیر آن از جنبۀ خلقی (اختیار انسان‌‌ها) دچار فرازونشیب و از جنبۀ حقی پیوسته رو به کمال است.
در این پژوهش چگونگی این تحول از نگاه ابن‌عربی به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی بررسی شده است. از دیدگاه او، تجلی ذات حق از وراء حجاب اسما است، خلقت با نظام آسمائی شکل گرفته و جامعه نیز تابع این نظام است. به‌دلیل تفاوت اسما در کلیت و جزئیت، مظاهرشان نیز متفاوت است. جامعه نیز در تکامل خویش به‌سوی کلی‌ترین اسما سیر می‌کند و سیردهندۀ اصلی آن از جنبۀ یلی‌الحقی، انبیا هستند. تشکیل مدینۀ فاضله از نگاه ابن‌عربی در صلاحیت انبیا و اوصیاء آن‌هاست. مهم‌ترین ادوار تاریخ با انبیاء اولوالعزم شکل می‌گیرد و هر نبی به‌دلیل تفاوت رتبه، جامعه را تا مظهریت اسم خود ارتقا می‌بخشد. پیامبر خاتم(ص) مظهر اسم جامع الله بوده است، با ختم نبوت دوران ولایت (ظهور اسرار باطنی دین) آغاز و به‌تدریج به خاتم ولایت و جامعۀ آرمانی منتهی می‌شود.

کلیدواژه‌ها

ابن‌عربی؛ اسماءالله؛ نهایت تاریخ؛ جامعۀ آرمانی

مراجع

قرآن کریم

ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، به تحقق محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: مکتبة البشری،

ابن‌ابی‌جمهور، محمدبن‌زین‌الدین، عوالی اللیالی، بی‌جا: بی‌نا، 1403ق.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، عیون اخبارالرضا علیه السلام، به‌تحقیق محمد لاجوردی، چ1، تهران: نشر جهان، 1378ق.

ابن‌عربی، محمدبن‌علی، الاسراء الی مقام الاسری، چ1، بیروت: دار احیاء التراث العربى‌، 1367ق.

ابن‌عربی، محمدبن‌علی، بلغة‌ القواص فی الاکوان معدن الاخلاص، به‌تحقیق احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1971م.

ابن‌عربی، محمدبن‌علی، محمدبن‌علی، فتوحات مکیه (اربع مجلدات)، چ1، بیروت: دارالصادر، بی‌تا.

ابن‌عربی، محمدبن‌علی، محمدبن‌علی، فصوص الحکم، قاهره: احیاء الکتب العربیة، 1946م.

ابن‌عربی، محمدبن‌علی، محمدبن‌علی، کتاب التجلیات؛ مجموعة رسائل ابن‌عربى، بیروت: داراحیاء التراث العربى‌، 1367ق.

احمدی، بابک، هایدگر و تاریخ هستی، تهران: نشر مرکز، 1382.

آشتیانی، جلال‌الدین، شرح مقدمۀ قیصری، تهران: امیرکبیر، 1370.

آملی، حیدر، جامع الاسرار و منبع الانوار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1368.

ترکه اصفهانی، محمدبن‌حبیب‌الله، تمهید القواعد، به‌تحقیق جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و آموزش عالی، 1360.

توینبی، آرنولد جوزف، بررسی تاریخ، ترجمۀ محمدحسین آریا، بی‌جا: نشر علمی فرهنگی، 1394.

توینبی، آرنولد جوزف، فلسفۀ نوین تاریخ، ترجمۀ بهاء‌الدین پازارگاد، تهران: کتابفروشی فروغی، 1356.

جامی، نقد النصوص فی شرح الفصوص، به تحقیق سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1370.

جندی، مؤید الدین، شرح فصوص الحکم، به‌تصحیح و تعلیق جلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب، 1381.

حسن‌زاده آملی، حسن، ممد الهمم در شرح فصوص الحکم، چ1، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، 1378.

خمینی، روح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و والولایة، به‌تحقیق سیدجلال آشتیانی، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376.

خمینی، روح‌الله، سرّ الصلاة، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره)، چ9، تهران: بی‌نا، 1383.

روحانی، حسین و علیرضا آقاحسینی، «تحلیل و نقد گفتمان هایدگری فردید»، راهبرد فرهنگ، ش22، تابستان 1392، صص 85 تا 104.

سنگاری، اسماعیل؛ علیرضا کرباسی، «رویکرد به تاریخ از منظر فلسفه تاریخ دیانت زردشتی»، دو فصلنامۀ علمی‌پژوهشی تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری دانشگاه الزهرا(س)، پاییز و زمستان، س‌27، ش20.

شبستری، محمود، گلشن راز، تهران: نگاه، 1370.

طباطبایی، محمدحسین، رسالۀ اسماء الهى؛ رسائل توحیدى، بیروت: مؤسسة النعمان، ۱۴۱۹ق.

طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمۀ سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ2، بی‌جا: کانون انتشارات محمدی، 1361.

غراب، محمود محمود، شرح فصوص الحکم فی کلام الشیخ الاکبر (الغراب)، چ2، دمشق: بی‌نا، 1416ق.

فرغانی، سعیدالدین، منتهی المدارک فی شرح تائیه ابن فارض، به‌تحقیق عاصم ابراهیم، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1428ق.

فرغانی، سعیدالدین، مشارق الدراری شرح تائیه ابن فارض، به‌تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.

فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس، به‌تحقیق عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 2010م.

فوکویاما، فرانسیس، پایان تاریخ و انسان واپسین، ترجمۀ عباس عربی و زهره عربی، چ1، تهران: سخنکده، 1391.

قونوی، صدرالدین، الفکوک، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، چ2، تهران: نشر مولی، 1371.

قیصری، داود، شرح فصوص الحکم، به‌تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375.

کار، ادوارد هالت، تاریخ چیست، ترجمۀ حسن کامشاد، چ1، تهران: خوارزمی، 1349.

کاشانی، عبدالرزاق، شرح فصوص الحکم، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1384.

کوربن، هانری، زمان ادواری در مزدیسنا و عرفان اسماعیلیه، ترجمه و تألیف انشاءالله رحمتی، چ1، تهران: سوفیا، 1394.

کیمپل، بن، فلسفۀ تاریخ هگل، ترجمۀ عبدالعلی سوفی اسپریدونوف، چ1، بی‌جا: بدیع، 1373.

لاهیجی، محمد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، به‌تصحیح دکتر محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، بی‌جا: زوار، 1371.

لویزن، لئونارد، میراث تصوف؛ مقالۀ تصور زمان در تصوف ایرانی، ‌گرهارد بورینگ، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، چ1، تهران: نشر مرکز، 1384.

لویزن، لئونارد، میراث تصوف؛ مقالۀ قصۀ آدم در روح الارواح، ترجمه: احمد سمعانی، چیتیک، ویلیام، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: نشر مرکز، 1384.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحارالانوار، به‌تحقیق جمعی از محققان، چ2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

مرادخانی، علی، پایان تاریخ در نظر فلاسفۀ مدرن و پست مدرن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391.

مطهری، مرتضی، فلسفۀ تاریخ، تهران: صدرا، 1385.

موسوی، سیدجمال، «توینبی‌ و نظریۀ پیدایش و سقوط تمدن‌ها»، سخن تاریخ بهار 1389، ش2

نسفی، عبدالعزیزبن‌محمد، الانسان الکامل، به‌تحقیق ماریژان موله، تهران: طهوری، 1386.

هادی‌نا، محبوبه، «مکاتب گنوسی: خاستگاه و اعتقادات»، نیمسال‌نامه پژوهشنامۀ ادیان،بهار و تابستان 1388، س3، ش5.

هگل، گئورک ویلهلم فریدریش ، عقل در تاریخ، ترجمۀ حمید عنایت، بی‌جا: شفیعی، 1385.

یاسپرس، کارل، آغاز و انجام تاریخ، ترجمۀ محمدحسن لطفی، بی‌جا: خوارزمی، 1373.