تبیین فرامقولی‌بودنِ علم حصولی در حکمت متعالیه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 6، دوره 52، شماره 1 - شماره پیاپی 104، شهریور 1399، صفحه 105-126   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2021.40111

نویسندگان

اعظم سادات پیش بین¹؛ عباس جوارشکیان(نویسنده مسئول)^{* 2}؛ سید مرتضی حسینی شاهرودی³

¹استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه فرهنگیان (پردیس امام جعفر صادق(ع))

²دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در این نوشتار با رویکردی صدرایی به مبحث هستی‌شناسی علم پرداخته شده است. ازنظر ملاصدرا، علم امری ماهوی و از مقولۀ اضافه یا کیف نفسانی نیست و اساساً تحت هیچ مقوله‌ای قرار نمی‌گیرد، بلکه امری وجودی و فرامقولی است. شارحان حکمت متعالیه در تبیین فرامقولی‌بودنِ علم دیدگاه‌‌های متفاوتی دارند. ازنظر برخی شارحان متأخر، وجودی‌بودن علم به این معناست که علم از سنخ وجود خارجی است نه وجود ذهنی و جایگاه آن در صقع نفس است؛ از این منظر صور علمی و وجودات ذهنی، علم نیستند، بلکه وجود ظلی علم‌اند. گروهی دیگر تغایر میان علم و صورت ذهنی را حقیقی قلمداد نمی‌کنند، بلکه این تغایر را اعتباری می‌دانند و معتقدند صورت ذهنی به‌لحاظ وجودی، علم و به‌لحاظ ماهوی، معلوم بالذات است. برخی دیگر علم را اضافۀ اشراقی می‌دانند و بنابراین امری وجودی و طرف‌ساز تلقی‌اش می‌کنند و صور علمی و ذهنی را حاصل اشراق نفس می‌دانند. با بررسی این دیدگاه‌‌ها و قوت‌ها و ضعف‌هایشان می‌توان چنین گفت که اگر برای تبیین فرامقولی‌بودنِ علم به تمایز حقیقی و تعدد وجودی میان علم و صورت علمی تمسک جوییم، با اشکالات و ابهاماتی مواجه خواهیم شد. برای رفع این اشکالات باید به‌گونه‌ای دیگر به تبیین فرامقولی‌بودن علم پرداخت. باتوجه‌به اینکه اضافۀ اشراقی امری وجودی است، این تبیین برای فرامقولی‌بودن و وجودی‌بودن علم جامع‌تر است که علم یا صورت علمی را حاصل اشراق نفس بدانیم. 

کلیدواژه‌ها

علم؛ فرامقوله؛ اشراق؛ صور ذهنی؛ کیف‌ نفسانی؛ نفس

مراجع

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، اشارات و تنبیهات، شرح خواجه طوسی و رازی، چ1، قم: نشر البلاغة، 1375.

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، التعلیقات، به‌تحقیق و مقدمۀ عبدالرحمن بدوی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1414ق.

جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، چ1، قم: اسرا، 1375.

جوادی آملی، عبدالله، شرح حکمت متعالیة اسفار اربعه، ج6، چ1، قم: الزهرا، 1372.

حائری یزدی، مهدی، کاوش‌های عقل نظری، چ1، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1347.

حسن‌زاده آملی، حسن، تعلیقه بر شرح غرر الفرائد یا شرح منظومه حکمت، به‌اهتمام مهدی محقق و توشیهیکو ایزوتسو، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1369.

حسن‌زاده آملی، حسن، دروس اتحاد عاقل به معقول، چ1، قم: قیام، 1375.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی، تعلیقه علی الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، چ4، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1410ق.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی، شرح غرر الفرائد یا شرح منظومه حکمت، به‌اهتمام مهدی محقق و توشیهیکو ایزوتسو، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1369.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی، شرح منظومه (غررالفرائد)، به‌تعلیق حسن حسن‎زاده آملی؛ تقدیم و تحقیق مسعود طالبی، ج2، چ1، قم: ناب، 1416ق.

شیروانی، علی، ترجمه و شرح نهایة الحکمة، چ4، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، چ4، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1410ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الشواهد الربوبیة، چ1، تهران: انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، المشاعر، مقدمۀ هانری کربن، چ1، لبنان: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، المظاهر الالهیة، به‌تحقیق آشتیانی، چ3، قم: بوستان کتاب، 1387.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، به‌تعلیق ملاعلی نوری؛ تصحیح و مقدمه محمد خواجوی، چ1، بی‌جا: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.

طباطبایی، محمدحسین، تعلیقه علی الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، چ4، بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1410ق.

طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمة، چ14، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی، 1417ق.

فخر رازی، محمدبن‌عمر، المباحث المشرقیة، چ2، بی‌جا: مکتبۀ بیدار، 1411ق.

کدیور، محسن و سعیده فخار نوغانی، «مشاهدۀ عقلی در معرفت‌شناسی ملاصدرا»، فصلنامۀ اندیشۀ دینی، دانشگاه شیراز، دورۀ 8، ش28، 1387، صص 31 تا 50.

مطهری، مرتضی، مجموعۀ آثار، چ4، تهران: صدرا، 1378.