بازنگری در مواجهه حقوق با شروط استاندارد قراردادهای مصرف از دیدگاه «حقوق و اقتصاد رفتاری»؛ با تأکید بر دستورالعمل‌های اتحادیه اروپا و حقوق ایران

دانشنامه حقوق اقتصادی

دوره 30، شماره 23، شهریور 1402، صفحه 95-115   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/economlaw.2023.76138.1167

نویسندگان

جلیل قنواتی¹؛ یدا... دادگر²؛ محمدعلی رضاپور اکردی^{* 3}

¹دانشیار حقوق خصوصی دانشگاه تهران، دانشکدگان فارابی

²شهید بهشتی

³دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه تهران، دانشکدگان فارابی

چکیده

امروزه قراردادهای مصرف که بخش گسترده‌ای از قراردادها را شامل است، غالباً در قالب استاندارد منعقد می‌شوند. با وجود صرفه اقتصادی، این قراردادها نتایج نامطلوبی برای مصرف‌کننده در پی دارد؛ به گونه‌ای که تاجر با بهره‌گیری از موقعیت برتر خود، قراردادی غیرمنصفانه و ناعادلانه به سود خود و به زیان مصرف‌کننده منعقد می‌کند. حقوق نمی‌تواند در برابر این بی‌عدالتی منفعل بماند، اما سازوکارهای حقوقی برای مقابله با شروط ناعادلانه و یک‌طرفه قرارداد مصرف از کارائی لازم برخوردار نیست، زیرا مقررات مذکور، هماهنگ با آموزه‌های اقتصاد نئوکلاسیک، بزرگ‌ترین عامل پدیدآمدن قراردادهای غیرمنصفانه مصرف را نابرابری و عدم‌تقارن اطلاعاتی بین مصرف‌کننده و تاجر دانسته و بر این اساس، از راهکارهای افشاء اطلاعات به عنوان ابزار اصلی حل مساله شروط غیرمنصفانه قراردادهای مصرف بهره می‌گیرد که نیازمند بازنگری و تحول است. این نگرش نو، بهره‌گیری از یافته‌های «حقوق و اقتصاد رفتاری» است، بر این اساس، مشکل اصلی قراردادهای مصرف، نه فقط عدم‌تقارن اطلاعاتی بین مصرف‌کننده و تاجر، بلکه در فرایندهای واقعی ادراک و تصمیم‌گیری مصرف‌کننده نهفته است که متاثر از سوگیری‌ها و خطاهای شناختی است. بر این اساس، در این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی نشان خواهیم داد که رویکرد حقوق اتحادیه اروپا که متضمن مفصل‌ترین و پیشروترین مقررات در این عرصه است و همچنین، مقررات حمایت از مصرف‌کننده در حقوق ایران، مبتنی بر پارادایم اطلاعاتی منبعث از آموزه‌های اقتصاد نئوکلاسیک بوده که در نیل به قراردادهائی منصفانه و عادلانه ناموفق بوده است

کلیدواژه‌ها

حقوق و اقتصاد رفتاری؛ اقتصاد نئوکلاسیک؛ تحلیل اقتصادی حقوق؛ شروط استاندارد؛ قرارداد مصرف

مراجع

 

 

 

References

• Adel, Morteza; Shamsollahi Mohsen. (2019). Unfair Contract Terms in Consumer Contracts, Private Law Research, 7(25): 205-233. (In Persian).
• Akerlof, G. (1970). The market for ‘lemons’: quality uncertainty and the market mechanism, Quarterly Journal of Economics, 84(3): 488-500.
• Altman Moris. (2019). Behavioral Economics, Translated by Ranani Mohsen, Tehran, Avande Danesh Publication. (In Persian).
• Becher, S. I. (2009). A 'Fair Contracts' Approval Mechanism: Reconciling Consumer Contracts and Conventional Contract Law. University of Michigan Journal of Law Reform, 42(4):747-804.
• Ben-Shahar, O. (2009). The myth of the “opportunity to read” in contract law. European Review of Contract Law, 5(1). 1–
• Bettman J, Luce M, Payne J. (1998). Constructive Consumer Choice Processes, Journal of Consumer Research, 25(3):187-217.
• Coase, Ronald. H. (1960). The Problem of Social Cost, Journal of Law and Economics, 3:1-44.
• Dadgar, Yadollah. (2017). Patterns of Behavioral Economics and the Capacity to Modify the Governing Approach, Comparative Economics, 4(1): 69-88. (In Persian).
• Dadgar, Yadollah. (2020). Behavioral Economics; an evolutionary Approach in the Comprehensive science, Tehran, Noore Elm Publication. (In Persian).
• De Geest, G. (2002). The signing-without- reading problem: An analysis of the European Directive on unfair contract terms. In H. B. Schäfer & H. J. Lwowski (Eds.). Konsequenzen wirtschaftsrechtlicher Normen Festschrift für Klaus Ott (pp. 213–235). Wiesbaden: Gabler.
• De Hoon, M. W. (2007). Power Imbalances in Contracts: An Interdisciplinary Study on Effects of Intervention, Tilburg University Legal Studies Working Paper No. 006/2007, Available at: ssrn.com/paper=985875.
• Engel Christoph, Gigerenzer Gerd. (2006). Law and Heuristics: An Interdisciplinary Venture, p.1-2 in Heuristics and the Law, Edited by Gigerenzer Gerd, Engel Christoph, The MIT Press.
• European Commission Report. (2016). Study on consumers’ attitudes towards Terms and Conditions (T&Cs). https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/terms_and_conditions_final_report_en.pdf.
• Faure Michael G., Luth Hanneke A. (2011). Behavioural Economics in Unfair Contract Terms Cautions and Considerations, journal of consumer policy, 34:337-358.
• Ford J. Kevin et al. (1989). Process Tracing Methods: Contributions, Problems, and Neglected Research Questions, Organizational Behavior and Human Decision Processes, 43(1):75-117.
• Ghanavati, Jalil. (2010). liberty of contracts: contracts and unfair terms, Journal of Fiqh and Usul, 42(2). pp.135-157.
• Grundman S, Kerber W, Weatherill S. (2001). Party Autonomy and the Role of Information in the Internal Market, Berlin: de Gruyter.
• Grundmann, S. (2002). Information, party autonomy and economic agents in European contract law. Common Market Law Review, 39(2): 269–293.
• Hadfield, G. K., Howse, R. and Trebilcock, M. J. (1998). Information-Based Principles for Rethinking Consumer Protection Policy. Journal of Consumer Policy, 21(2): 131- 169.
• Hartlief, T. (2004). Freedom and protection in contemporary contract law. Journal of Consumer Policy, 27(3): 253–267.
• Haupt, S. (2003). An Economic Analysis of Consumer Protection in Contract Law. German Law Journal, 4(11): 1137-1164.
• Helberger, Natali. (2013). Form Matters: Informing Consumers Effectively, University of Amsterdam - Institute for Information Law (IViR) https://ssrn.com/abstract=2351791.
• Hillman, R. A. and Rachlinski, J. J. (2002). Standard-Form Contracting in the Electronic Age. New York University Law Review, 77(2): 429-495.
• Howells, G. G. (2005). The potential and limits of consumer empowerment by information. Journal of Law and Society, 32(3). 349–370.
• Howells, G. G., & Weatherill, S. (2005). Consumer protection law. Aldershot: Ashgate.
• Jolls C, Sunstein C.R, Thaler R. (1998). A Behavioral Approach to Law and Economics, , STANFORD LAW REVIEW, 50:1471-1550.
• Kahneman Daniel, Tversky Amos. (1979). Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk, Econometrica, 47(2):263-292.
• Katouzian, Nasser. (2008). The Limitations of Freedom of Contracts on the Basis of Protection of the Consumer, Private Law Studies, 38(3):327-342.
• Kelman, Mark. (1979). Consumption Theory, Production Theory, and Ideology in the Coase Theorem, 52 Southern California Law Review 52 (3): 669-698.
• Kornhauser, L. A. (1976). Unconscionability in Standard Forms. California Law Review, 64(5): 1151-1183.
• Korobkin Russell. (1998). The Status Quo Bias and Contract Default Rules, 83 Cornell Law Review, 83(3):608-687.
• Korobkin, R. (2003). Bounded Rationality, Standard Form Contracts, and Unconscionability, Chicago Law Review, 70(4): 1203-1295.
• Leff, A. A. (1970). Contract As Thing. American University Law Review, 19(2): 131-157.
• Levitin, A. J. (2007). All But Accurate: A Critique of the American Bankers Association's Study on Credit Card Regulation. SSRN eLibrary. Available at: SSRN.com/paper=1029191.
• Llewellyn, K. N. (1960). The Common Law Tradition - Deciding Appeals. Boston: Little, Brown and Company.
• Luth H. A. (2010). Behavioral Economics in Consumer Policy: The Economic Analysis of Standard Terms in Consumer Contracts Revisited (PhD thesis). Erasmus University Rotterdam, Rotterdam, https:// repub.eur.nl/pub/19572/Proefschrift-Hanneke-A.-Luth.pdf, last visited November 14, 2018.
• Luth, Hanneke A. (2008). Extending the Scope of the Unfair Terms Discipline in Consumer Contracts - An Economic and Behavioural Perspective, RILE Working Paper No. 2008/01, Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1115302 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1115302
• Marotta-Wurgler, F. (2009). Are “Pay Now, Terms Later” Contracts Worse for Buyers? Evidence from Software License Agreements”, The Journal of Legal Studies, 38(2): 309-343.
• Mathis K, Steffen D. (2015). “From Rational Choice to Behavioral Economics: Theoretical Foundations, Empirical Findings and Legal Implications”, in: European Perspectives on Behavioral Law and Economics (ed. Klaus Mathis). Cham 2015, 31.
• Maxeiner, J. R. (2003). Standard-Terms Contracting in the Global Electronic Age: European Alternatives. Yale Journal of International Law, 28(1). pp. 109-182.
• Olshavsky Richard W. (1979). Task Complexity and Contingent Processing in Decision Making: A Replication and Extension, Organizational Behavior and Human Performance, 24(3).
• Payne J.W, Bettman J.R, Johnson E.J. (1993). the Adaptive Decision Maker, New York: Cambridge University Press.
• Radonjić, Aleksa. (2018). Behavioral approach to unfair terms and conditions in EU consumer law, Strani Pravni Zivot. (4):7-24.
• Rahbar F, Motavasseli M, Amiri M. (2013). Behavioral Economists and their Theories. JPBUD, 18 (1) :133-165. (In Persian).
• Rakoff Todd D. (1983). Contracts of Adhesion: An Essay in Reconstruction, Harvard Law Review, 96(6): 1173-1284.
• Ramsay, I. (1984). Rationales for Intervention in the Consumer Marketplace. London: OFT.
• Sibony A.L. (2014). Can EU Consumer Law Benefit from Behavioural Insights? An Analysis of the Unfair Practices Directive, European Review of Private Law, 6: 901-942. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=3183933.
• Stiglitz Joseph E. (1985). Information and Economic Analysis: A Perspective, The Economic Journal, 95:21-41, https://www.jstor.org/stable/2232867.
• Sunstein Cass R. (2002). Probability Neglect: Emotions, Worst Cases, and Law, Yale Law Journal, 112(1): 61-107.
• Thaler, R. H. (1980). Toward a positive theory of consumer choice. Journal of economic behaviour and organisation, 1(1). 39–60.
• Träger, M. (2008). Party Autonomy and Social Justice in Member States and EC Regulation: A Survey of Theory and Practice. In: H. Collins (Ed.). Standard Contract Terms in Europe: A Basis for and a Challenge to European Contract Law, pp. 57-74. Alphen aan den Rijn: Kluwer Law International.
• Van den Bergh, R. J. (2003). Competition law and consumer protection legislation. In: A. N. Hatzis (Ed.). Economic Analysis of Law: A European Perspective. Cheltenham: Edward Elgar.
• Wilhelmsson, T. (2006). Cooperation and Competition Regarding Standard Contract Terms in Consumer Contracts. European Business Law Review, 17(1). pp. 51-72.